کاربست معنی‌شناسی توزیعی در قرآن، مطالعه نمونه موردی ریشه- واژه «فرح»

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
10.48311/LRR.16.6.2
چکیده
معنی‌شناسی توزیعی، روشی نوساختگراست که برای شناخت معنی، به کاربرد واژگان در متون واقعی توجّه دارد و به‌کارگیری آن، حدود معنایی یک واژه را در مقایسه با دیگر واژگان مشخص می‌کند. ازآنجاکه یکی از اهداف معنی‌شناسی قرآن، شناخت واژگان با توجّه به بافت کاربردی آن‌هاست، بهره‌گیری از این روش در قرآن اهمّیّت می‌یابد. در این پژوهش به‌منظور معرّفی چگونگی کاربست معنی‌شناسی توزیعی در قرآن، با روش توصیفی- تحلیلی، گام‌های پیاده‌سازی این روش در قرآن، چالش‌ها و راهکار‌هایی برای برون‌رفت از آن، با بررسی یک نمونه موردی تشریح شده است. گام‌های اجرای روش در قرآن عبارت اند از: تعیین واژگانی برای مقایسه با واژه اصلی، تعیین ویژگی‌های توزیعی (سوره معادل سند، و عبارت)، پیش‌پردازش زبانی متن قرآنی و حذف ایست‌واژه‌ها، تشکیل بردار بافتی و ماتریس هم‌وقوعی و وزن‌دهی عناصر آن، اندازه‌گیری مشابهت معنایی واژگان و تحلیل آن. مهم‌ترین چالش‌های استفاده از روش توزیعی در قرآن، حجم کم پیکره قرآنی، عدم وجود نرم‌افزار مناسب جهت انجام محاسبات و تفاوت زیاد طول سوره‌ها در الگوی واژه-سند است. توجّه بیشتر به مبنای روش توزیعی در متن قرآن، عدم استفاده از این روش برای واژگان بسیار کم‌بسامد و مقایسه نتایج به‌دست‌آمده از الگوی واژه-سند و واژه-عبارت، راهکارهایی برای برون‌رفت از برخی چالش‌هاست. اجرای روش توزیعی برای ریشه- واژه فرح در قرآن، تفاوت معنای به‌دست‌آمده از بافت قرآنی (نزدیک به حوزه معنایی تکبّر)، نسبت به معنای غالبی ذکرشده در لغت‌نامه‌ها (شادی) را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


·       آذرنوش، آ. (1383).  فرهنگ معاصر عربی ـ  فارسی. تهران: نی.
·       ابن درید، م. (1988). جمهرة اللغة. بیروت: دار العلم للملایین‏.
·       ابن قتیبه، ع. (1411ق). تفسیر غریب القرآن. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
·       ابوعبیده، م. (1381ق). مجاز القرآن. قاهره: مکتبة الخانجی.
·       ازهرى، م. (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
·       افراشی، آ. (1395). مبانی معناشناسی شناختی. تهران: پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی.
·       ایزوتسو، ت. (1966). مفاهیم اخلاقی ـ  دینی در قرآن مجید. ترجمۀ ف. بدره‌ای (1378). تهران: فرزان.
·       ترکیان، ا. (1398الف). آموزش عملی متن کاوی، پیوست الفِ متن کاوی یادگیری ماشین. چ. آگاروال، ترجمة ا. ترکیان (صص 617 ـ  659). چاپ دوم، تهران: نیاز دانش.
·       ترکیان، ا. (1398ب). شبکة متن، پیوستِ شبکه‌ها. م. نیومن، ترجمة ا. ترکیان (صص 433 ـ 450). تهران: نیاز دانش.
·       جوهرى، ا. (1376‏ق). الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة). بیروت‏: دارالعلم للملایین.
·       ذوعلم، آ. (1397). معناشناسی فرح در قرآن و روایات. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشکدة الهیات دانشگاه تهران.
·       ذوعلم، آ.، فائز، ق.، و خوش‌منش، ا. (1399). معناشناسی فرح در قرآن کریم؛ پاسخی به شبهة نکوهش شادی در قرآن. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 47 (3)، 1 ـ  34.
·       راغب اصفهانى، ح. (1412‏‏ق). مفردات ألفاظ القرآن‏. بیروت: دارالقلم‏.
·       صفوی، ک. (1399). درآمدی بر معنی‌شناسی. چاپ ششم، تهران: پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر اسلامی.
·       طبرسى، ف. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو.
·       عبد الباقی، م. (1393). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم. قم: نوید اسلام.
·       عسکرى، ح. (1400ق). الفروق فی اللغة. بیروت: دار الافاق الجدیدة.
·       فائز، ق.، خوش‌منش، ا.، و ذوعلم، آ. (1398). بهره‌گیری از سیاق متنی در معناشناسی ساختگرای قرآن کریم. پژوهش‌های قرآن و حدیث، 52(1)، 95 ـ  115.
·       فراهیدى، خ. (1409ق).  کتاب العین‏. قم‏: هجرت.
·       فرهنگ‌نامۀ علوم قرآنی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394.
·       کرافورد، و.، و سزومی، ا. (2016). زبان‌شناسی پیکره‌ای در عمل. ترجمة م. نوبخت (1399). تهران: سمت.
·       گلی ملک‌آبادی، ف.، خاقانی اصفهانی، م.، و شکرانی، ر. (1396). نقدی معناشناختی بر ترجمه‌های فارسی واژة «دون» در قرآن کریم. جستارهای زبانی، 36 (1)، 207 ـ  230.
·       گیررتس، د. (2010). نظریه‌های معنی‌شناسی واژگانی. ترجمة ک. صفوی (1398). تهران: نشر علمی.
·       لسانی فشارکی، م.، و مرادی زنجانی، ح. (1395). سوره‌شناسی. چاپ دوم. قم: نصایح.
 
·       Afrashi. A. (2016). Introdusing Cognitive Semantics. Institute for Humanities and Cultural Studies [In Persian].
·       Askari. H. (1979). Alfuroogh Fillugha. Dar Al’afagh Aljadida [In Arabic].
·       Azarnoosh, A. (2004). A Dictionary of Modern Written Arabic. Nei [In Persian].
·       Azhari. (2000). Tahzib Allugha. Dar Al’ihya Altorath Al’arabiy [In Arabic].
·       Abu ـ ubaida. M. (1963). Majaz alQuran. Maktaba Alkhanaji [In Arabic].
·       Boleda, G. (2020). Distributional Semantics and Linguistic Theory. Annual Review of Linguistics, 6, 213234.
·       Crawford. W., Csomay. E. (2016). Doing Corpus Linguistics, Samt [In Persian].
·       Dictionary of Quranic Sciences. (2015). Islamic Sciences and Culture Academy [In Persian].
·       Dumais, S., Furnas, G., Landauer, T. (1988). Using latent semantic analysis to improve access to textual information, In Proceedings of the SIGCHI Conference on Human Factors in Computing Systems, New Yorkpp. 281 -285).
·       Faez. Gh., Khoshmanesh. A., Zouelm. A. (2019). The Use of Textual Context in Structural Semantics of the Holy Qur’an, Quranic Researches and Tradition, 52(1), 95 ـ 115 [In Persian].
·       Farahidi. Kh. (1988). Ketab Al’Ain. Hejrat [In Arabic].
·       Geeraerts. D. (2010). Theories of Lexical Semantics, Nashre Elmi [In Persian].
·       Goli. F, Khaqani. M, Shokrani R. (2017). A Semantic Criticism of the Persian Translation of the Arabic Term “Doon” in the Holy Quran, Language Relate Research, 8 (1), 207 ـ 230 [In Persian].
·       Harris, Z. (1954). Distributional Structure. WORD, 10(2 ـ 3), 146 ـ 162.
·       Ibn Duraid. M. (1988). Jumhora allugha. Dar Al’ilm Almullain [In Arabic].
·       Ibn Qutaiba. ‘A. (1990). Tafsir Qarib alQuran. Dar va Maktaba Alhilal [In Arabic].
·       Jawhari. I. (1956). Alsehah. Dar Al’ilm Almullain [In Arabic].
·       Izutsu. T. (1966). The structure of meaning in ethico ـ religious concepts in Quran. Farzan [In Persian].
·       Lenci, A. (2018). Distributional Models of Word Meaning. Annual Review of Linguistics, 4, 151–171.
·       Lesani Fesharaki. M., Moradi. Zanjani. H. (2016). Surah Shenasi. Nasayeh [In Persian].
·       Raghib Isfahani. H. (1991). Mufradat Alfaz Alquran. Dar Alghalam [In Arabic].
·       Safavi. K. (2020). An Introduction to Semantics. Sourey ـ e ـ Mehr [In Persian].
·       Sahlgren, M. (2006) The Word ـ Space Model, Doctoral Dissertation, Stockholm University, Sweden.
·       Schutze, H. (1992). dimensions of meaning, In ACM/IEEE conference on Supercomputing, (pp. 787 ـ 796).
·       Schutze, H. (1993). Word space. In Proceedings of the 1993 Conference on Advances in Neural Information Processing Systems, NIPS’93 (pp. 895–902).
·       Tabrasi. F. (1993). Majma’ Albayan fi Tafsir Alquran. Naserkhosro [In Arabic].
·       Turkian, A. (2019a). Learning Practical text mining, Machine learning for text. Aggarwal. C. (pp. 617659), Niaze Danesh [In Persian].
·       Turkian, A. (2019b). Text Network. Networks. Newman.M. (pp. 433450), Niaze Danesh [In Persian].
·       Turney, P. (2010). From Frequency to Meaning: Vector Space Models of Semantics, Journal of Artificial Intelligence Research, 37, 141 ـ 188.
·       Zouelm. A. (2018). Semantical Study of Farah in Quran and Tradition. Master thesis, Faculty of Theology and Islamic Studies, Tehran University [In Persian].
·       Zouelm. A., Faez. Gh., Khoshmanesh. A. (2020). Semantical Study of Farah in the holy Qur'an, A Response to the Doubt of Disapproval of Joy in the Qur'an. Journal of Researches of Quran and Hadith Sciences. 17(3), 1 ـ 34 [In Persian].