نشانه معنا‌‌شناسی «عزّت و ذلّت» در داستان قرآنی یوسف (ع) براساس الگوی مربع معنایی گریماس

نویسندگان
1 دانشیار گروه قرآن - دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران
2 استادیار گروه معارف- دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران
چکیده
ظرفیت قصص قرآنی که متونی هستند سرشار از نشانه‌ها و معانی، همواره زمینه را برای به‌کارگیری روش‌ها و رویکردهای متنوع مطالعه و تحلیل متن فراهم می‌سازد تا لایه‌های درهم‌تنیده و روی هم افتاده متن از هم باز شوند و فرایند ساخت معنا برای مخاطبان روشن‌تر شود. مقاله حاضر بر الگوی «مربع نشانه‌شناسی» یکی از الگوهای گریماس بنیان‌گذار مکتب نشانه‌شناسی پاریس استوار است که به تجزیه و تحلیل سازوکار ساخت معنا در فرایند تولید متن می‌پردازد. مربع «نشانه‌شناسی» خوانش روشمند متن را به ما می‌آموزد و اینکه چگونه می‌توان براساس روابط متقابلی یک متن را به سخن درآورد. این نوشتار بر آن است تا با به‌کار‌گیری این الگو به تحلیل ساخت‌های متنی دوگان «عزت و ذلت» در داستان قرآنی یوسف(ع) بپردازد و فرایند شکل‌گیری دلالت آن دو را در گفتمان قرآنی این داستان تبیین کند. رهاورد این پژوهش در راستای بسط مربع نشانه‌شناسی آن است که در یک متن امکان جابه‌جایی مداوم قطب‌ها و مقوله‌ها وجود دارد؛ بدین معنا که در فرایند گفتمان‌سازی با آنکه در تحلیل دوگان «ذلت و عزت» در سطح محتوا با هشت صورت مواجهیم، ولی برخلاف معمول که در سطح بیان، صورت‌بندی‌های متناظر آن می‌تواند چند نفر یا چند چیز باشد، در داستان یوسف(ع) صورت‌بندی متناظر آن یک نفر است آن هم یوسف نبی(ع). اما درخصوص داستان یوسف نبی(ع) می‌توان گفت این مربع به ما نشان می‌دهد زندگی آن حضرت سراسر عزتمندی و بزرگی بوده است و برخلاف ظاهر داستان که حیات ایشان را عزت توأم با ذلت نشان می‌دهد. در این میان استفاده از مربع حقیقت‌نمایی ما را در دریافت حقیقت یاری می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. ابن ‌درید، م‏. (بی‌تا). جمهرة اللغة. بیروت‏: دارالعلم للملایین.
2. ابن‌ سیدة، ع‏. (بی‌تا). المحکم و المحیط الأعظم. محقق ومصحح: هنداوى، ع، بیروت: ‏دارالکتب العلمیة.
3. الأزهرى، م. (لا‌تا). تهذیب اللغة. بیروت‏: دار احیاء التراث العربی.
4. اشرفی، ب؛ تاکی، گ؛ و بهنام‌فر، م. (۱۳۹۴). «تجزیه و تحلیل داستان حضرت یوسف (علیه السلام) در قرآن کریم بر اساس نظریة پراپ و گریماس». جستارهای زبانی، ۷، ۳۳-۵۲.
5. اطهاری نیک‌عزم، م. (1390). «نظام روایی و نشانه‌های متعالی از دیدگاه نشانه معناشناسی سیال در داستان طوطی و بازرگان مثنوی»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی نقد ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی ادبیات، به کوشش: شعیری، ح، دفتر دوم، تهران: خانه کتاب.
6. اکبری‌زاده، ف؛ محصص، م. (1396). «نشانه معناشناسی گفتمان تبلیغی موسی(ع)»، جستارهای زبانی، شماره 5(40)، 293-318.
7. پاکتچی، ا. ( بی تا). آشنایی با مکاتب معناشناسی معاصر. نامة پژوهش فرهنگی، 3.
8. الجوهرى، ا. (بی تا). الصحاح‏. محقق و مصحح: احمد عبد الغفور عطار، بیروت‏: دارالعلم للملایین‏.
9. چندلر، د. (1397). مبانی نشانه شناسی، ترجمه: پارسا، م، تهران: پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی.
10. خوانساری، م. (1375). منطق صوری. تهران: انتشارات آگاه، چاپ نوزدهم.
11. داودی مقدم، ف. (1393). «تحلیل نشانه معناشناسی گفتمان در قصه یوسف (علیه‌السلام)». آموزه‌های قرآنی دانشگاه علوم اسلامی ‌رضوی، شماره ۲۰، 175-192.
12. رهنما، هـ.. (1392). تحلیل فرایند گفته‌پردازی در قرآن کریم با تکیه بر نشانه‌شناسی بسطی. پایان‌نامه دکتری علوم قرآنی و حدیث. دانشگاه امام صادق (ع).
13. شعیری، ح. (1381). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.
14. ـــــــــــ.. (1387). «روش مطالعة گفته‌ای و گفتمانی در حوزة نشانه ‌معناشناسی». مجموعه مقالات سومین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی هنر. به کوشش: ساسانی، ف، تهران: فرهنگستان هنر، 13.
15. ـــــــــــ.. (1388). «از نشانه‌شناسی ساختگرا تا نشانه معناشناسی گفتمانی»، نقد ادبی، سال دوم، شماره 8، 33-51.
16. شهابی، م. (1364). رهبر خرد. تهران: خیام.
17. عباسی، ع. (1395). نشانه معناشناسی روایی مکتب پاریس، تهران:انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
18. ـــــــــــ.. (1395). روایت‌شناسی کاربردی، تهران:انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
19. الفراهیدى، خ. (بی‌تا). کتاب العین‏. قم: نشر هجرت‏، المطبعة الثانیة.
20. فلاح ، ا، شفیع‌پور، س. (1398)، مقاله «تحلیل روایت موسی (ع) و سامری بر پایة نشانه‌شناسی گفتمانی»، جستارهای زبانی، شماره 49، 25-50.
21. الفیروزآبادی، م. (بی‌تا). القاموس المحیط. بیروت‏: دار الکتب العلمیة.
22. مرابط، ع. (1397). نشانه‌شناسی و نشانه‌شناسی، ادبی، ترجمه: یارمحمدی، ع؛ طاهری‌نیا، ع، تهران: جهاد دانشگاهی.
23. المصطفوی، حسن. (1371). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. طهران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی.
24. Abbasi, A. Applied Narratology. Tehran: Shahid Beheshti University Publications.
25. Abbasi, A. Narrative Semio-Semantics of the School of Paris. Tehran: Shahid Beheshti University Publications.
26. Akbarizade, F., & Mohases, M. The Study of Sign-Semantics in Missionary Discourse of Musa (AS). Language Related Research. 8 (5): 293-318.
27. Al-azhari, M.B.A. Tahzib al-Loghat. Beirut: Dar Ehya al-Torath al-Arabi.
28. Al-johari, I.B.H. Al-Sahah. Researched and corrected by Ahmad Abd Al-ghafur Attar. Beirut: Dar al-Elm lel-Molaeen.
29. Al-Mostafavi, H. Al-Tahqiq fi Kalamt al-Quran al-Karim. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.
30. Ashrafi, B., Taki, G., & Behnamfar, M. The Analysis of Joseph Story in The Quran according to Propp's and Greimas' Approaches. Language Related Research. 6(7): 33-52.
31. Athari Nik Aazam, M. Narrative system and transcendental signs of stream semio-semantics in the story of Masnavi's 'The Parrot and the Merchant'. The proceedings of the second national symposium on literary criticism with a semiotic approach in literature. Compiled by Saheeri, H. Volume 2. Tehran: Khane Ketab.
32. Bronwen, M & Felizitas, R .(2006).Key Terms In Semiotics.Great Britain: MPG Books Ltd.
33. Chandler, D. Semiotics: The Basics. Translated by Parsa, M. Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Art.
34. Davoodi Moghadam, F. A semio-semantic analysis of discourse in the story of Joseph (a.s.). Quranic Doctrines of Razavi University of Islamic Sciences. 11(20), 175-192.
35. Fallah, E., & Shafipor, S. Analyzing Moses and Samiri’s Narrative – A Semiotic Approach. Literary Related Research. 10 (1): 25-50.
36. Farahidi, K. Ketab al-Ayn. 2nd Edition. Qom: Hejrat Publication.
37. Firouzabadi, M. Al-Ghamus al-Mohit. Beirut: Dar al-Kotob al-Elmia.
38. Greimas, A& Joseph, C.(1982).Semiotics and Language : An Analytical Dictionary Translated By Larry Crist and Daniel Patte and James Lee, Edward McMahon II and Gary Phillips, Michael Rengstor. Indiana University Press Bloomington.
39. http: www.signosemio .com. Louis, H .(2006). The semiotic Square. pdf.
40. http:www.signosemio.com. Louis, H-Tools-for-Texts-and-Images.pdf.
41. Ibn Duraid, M. Jamharat al-lughah. Beirut: Dar al-Elm lel-Molaeen.
42. Ibn Seydeh, A.B.I. Al-Mohkam va al-Mohit al-Aazam. Researched and corrected by Hendawi. Beirut: Dar al-Kotob al-Elmia.
43. Khansari, M. Formal Logic. Edition 19th. Tehran: Agah Publication.
44. Marabet, A. Semiotics and Literary Semiotics. Translated by Yar Mohammadi, A., & Taheriniya, A. Terhan: Academic Center for Education, Culture and Research.
45. Nöth, W. (1990). Handbook of Semiotics. Bloomington, IN: Indiana University
46. Pakatchi, A. Familiarity with the contemporary schools of semantics. Letter of Cultural Research. 3.
47. Rahnama, H. An analysis on the process of enunciation in the Holy Quran with an emphasis on the tensive model. A PhD thesis in the Quranic sciences and hadith. Imam Sadiq University.
48. Shaeeri, H. A speech and discoursal study method in semiotics. The Proceedings of the Third Symposium on Art Semiotics. Compiled by Sasani, F. Tehran: Iranian Academy of the Arts. 13.
49. Shaeeri, H. From structural semiotics to discoursal semio-semantics. Literary Criticism. 2 (8). 33-51.
50. Shaeeri, H. The Basics of Modern Semantics. Tehran: SAMT.
51. Shahabi, M. Leader of Wisdom. Tehran: Khayam.