بررسی و تحلیل نظریه نظم عبدالقاهر جرجانی در پرتوی نظریه نقش‌گرای هلیدی

نویسندگان
ارسلان گلفام 1
راضیه سادات سادات الحسینی 2
عیسی متقی زاده 3
خلیل پروینی 4
ارسلان گلفام 1
1 دانشیار زبان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
3 استادیار زبان و ادبیات عربی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
4 دانشیار زبان و ادبیات عربی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
نظریه نظم عبدالقاهر جرجانی از جمله نظریات زبانی ارزشمند در میراث اسلامی ماست که در بسیاری از مبانی و مفاهیم، ارتباط تنگاتنگی با جدید ترین نظریات زبانی و نقدی معاصردارد. از جمله این نظریات، نظریه نقش‌گرای هلیدی می‌باشد آنجا که ما شاهد نقاط اشتراک فراوانی میان مفاهیم و اصول به کار رفته از جانب جرجانی و هلیدی می‌باشیم. پژوهش حاضر بر آن است تا با روشی توصیفی – تحلیلی، در سه بخش اساسی به بررسی برخی از این اشتراکات پرداخته تا با درنوردیدن بعد زمانی بین دو اندیشه زبانی متعلق به دوران قدیم و معاصر، برخی جوانب نقش‌گرایانه نظریه نظم را آشکار ساخته و ثابت کند زبان به مثابه پدیده‌ای بشری، زمان و مکان و قومیت خاصی نمی‌شناسد. این سه بخش عبارتند از: نظریه نظم و دستور نظام مند، نظریه نظم و بافت، نظریه نظم و ساخت متنی. از یافته های پژوهش می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: تقارب بین مفهوم نظم (اراده معانی نحوی) نزد عبدالقاهر و مفهوم دستور نظام مند نزد هلیدی، اهتمام هر دو نظریه‌پرداز به بافت (زبانی و غیر زبانی) و نقش ویژه آن در تبیین معنای متن، اتفاق نظر هر دو نظریه‌پرداز در نقش بی بدیل متکلم و مخاطب بر چینش کلمات و تأثیری که این چینش بر بار اطلاعاتی کلام دارد.

کلیدواژه‌ها

  • ·      إبریر، سمیه (2011). مفاهیم لسانیات النص فی‌دلائل الإعجاز. جامعه محمد خیضر بسکرة.

  • ·      أبودیب، کمال (1384). صور خیال در نظریۀ جرجانی. ترجمۀ فرزان سجودی و فرهاد ساسانی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. با همکاری مؤسسه فرهنگی گسترش هنر.

  • أبودیب، کمال (1380). «نظریۀ جرجانی در باب ساخت (نظم)». ترجمۀ فرهاد ساسانی. مجلۀ زیباشناخت. ش4. صص215-255.

  • أبوزید، سمیر (2007). «نظریه النظم عند عبدالقاهر الجرجانی أول محاوله فی العلوم الإنسانیة». مجلةالمواقف قسم العلوم الإنسانیة. صص1-44.

  • أحمد، یحیی (1989). «الاتجاه الوظیفی و دوره فی تحلیل اللغة». مجلة عالم الفکر، المجلد20. العدد3. صص69-97.

  • إستیتة، سمیرشریف (2003). منازل الرؤیة: منهج تکاملی فی قراءة النص. أمان: دار وائل.

  • افخمی‌ستوده، حنیف (1389). «نهاد ادبی». مجله دستور ویژه‌نامه فرهنگستان. ش6. صص174-207.

  • ·      باطنی، محمدرضا(1349). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. تهران: امیرکبیر.

  • ·      الباقلانی، أبوبکر (بی‌تا). إعجاز القرآن. التحقیق: السید أحمدصقر. دارالمعارف بمصر.

  • ·      الجرجانی، عبدالقاهر (1984). دلائل الإعجاز. القراءه و التعلیق: محمود محمد شاکر. مکتبه الخانجی بالقاهرة.

  • ·      الجرجانی، عبدالقاهر (بی‌تا). أسرار البلاغة فی علم البیان. التصحیح و التعلیق: السید محمدرشید رضا. بیروت: دارالمعرفة.

  • ·      الجندی، درویش (1960). نظریة عبدالقاهر فی النظم. مکتبه نهضه مصر بالفجّالة.

  • حامدة، ثقبایث (2012). قضایا التداولیة فی کتاب دلائل الإعجاز لعبدالقاهر الجرجانی (رسالة الماجیستر). الجزائر: جامعه مولود معمری تیزی وزو.کلیه الآداب و اللغات. قسم اللغه و الأدب العربی.

  • ·      حسین، عبدالقادر (1998). أثر النحاة فی البحث البلاغی. القاهرة: دار غریب.

  • ·      حمدان، ابتسام أحمد(2010). «أسس نحویه و لغویه فی التفکیر البلاغی عند عبدالقاهر الجرجانی». مجلة دراسات فی اللغه العربیه و آدابها. العدد3. صص19-42.

  • ·      دبیرمقدم، محمد (1390). زبان‌شناسی نظری پیدایش و تکوین دستور زایشی. تهران: سمت.

  • ·      رمضان‌النجار، نادیه (2010). اللغة وعلم اللغة قدیماً وحدیثاً. إسکندریة: دارالوفاء لدنیا الطباعه و النشر.

  • ·      سادات‌الحسینی، راضیة‌السادات (1389). دراسة فی جذور آراء نحاة البصرة علی ضوء المدارس اللغویةالشکلیة و الوظیفیة. رساله الماجیستر. طهران:جامعه العلامه الطباطبائی.

  • ·      ساسانی، فرهاد (1387). «نگاهی به نظریۀ ساخت و معناهای افزوده عبدالقاهر جرجانی». مجلۀ زیباشناخت. س9. ش19. صص 315-324.

  • ·      صحراوی، مسعود (2005). التداولیة عند العلماء العرب دراسة تداولیة لظاهرة الأفعال الکلامیة فی التراث اللسانی العربی. بیروت: دارالطلیعة.

  • ·      عباس، محمد (1999). الأبعاد الإبداعیة فی منهج عبدالقاهر الجرجانی (دراسة مقارنة). دمشق: دارالفکر.

  • ·      کاظمی، فروغ و آزیتا افراشی (1392). «نشان‌داری آغازگر در زبان‌های فارسی و انگلیسی براساس رویکرد دستور نقش‌گرای نظام‌مند». جستارهای زبانی. د4. ش1 (پیاپی13). بهار. صص125-149.

  • ·      کمال‌الدین، حازم‌علی (1999). دروس فی علم اللغة العام. القاهرة: مکتبه الآداب.

  • ·      محمدأبوموسی، محمد (2010). مدخل إلی کتابی عبد القاهر الجرجانی. القاهرة: مکتبه وهبة.

  • ·      محمدبلحاف، عامرفائل و ناصرعمر مبارک‌التمیمی(2012). «من مظاهر الالتقاء بین فکر عبدالقاهر فی النظم و بعض المبادئ اللغویه لمدرسه لندن». مجلة الدراسات اللغویة و الأدبیة. العدد الثانی، صص5- 38

  • ·      محمد مراد، ولید (1983). نظریة النظم و قیمتها العلمیةفی الدراسات اللغویة عند عبدالقاهر الجرجانی. دمشق: دارالفکر.

  • ·      مدرسی، بهرام(1386). ساخت اطلاع و بازنمایی آن در زبان فارسی. پایان‌نامۀ دکتری زبان‌شناسی همگانی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

  • مهاجر، مهران و محمد نبوی (1376). به سوی زبان‌شناسی شعر رهیافتی نقش‌گرا. تهران: نشر مرکز.

  • ·      میرعمادی، سیدعلی و ستاره مجیدی (1385). «بررسی نقش اطلاعی دو فرایند مبتداسازی و مجهول‌سازی در زبان فارسی از دیدگاه نقش‌گرایی». مجله زبان و ادب. ش30. صص7-30.

  • نظری، علیرضا (1390).«زبان‌شناسی متن و الگوی انسجام در آرای نحوی، بلاغی و نقدی عربی قدیم». مجله ادب عربی. د3. ش3. صص83-112.


 



  • Halliday, M. A. K & Ch. Matthiessen (2004). AnIntroduction toFunctional Grammar. 3rd Edition. London: Arnold.

  • Halliday, M. A. K & R. Hasan (1985). Language, Context, andText: Aspect of Language in a Social Semiotic Perspective. Oxford: Oxford University Press.

  • Halliday, M. A. K. (1978). Language as Social Semiotics. London: Edward Arnold.

  • Halliday, M. A. K. (1994). An Introduction to FunctionalGrammar. London: Edward Arnold

  • Halliday, M. A. K. (2002). On Grammar. London & New York: Continuum.

  • Kamal Ud-Din, H. A. (1999). Courses in General Linguistics. Cairo: library of Al-Adab.

  • Schub, M. B. (1977). “Focusing and topicalization in classical Arabic”. Arabica. Vol. 24. No. 2. Jun. Pp. 207-210.

جستارهای زبانی
دوره 7، شماره 2
خرداد و تیر 1395
صفحه 123-142