بررسی نقش گسست و پیوست در زنجیره گفتمانی غزل‌های روایی حافظ: رویکرد نشانه‌-معناشناسی

نویسنده
الهام سیدان
استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
با توجه به ابعاد عمیق و پیچیده شعر حافظ، تاکنون تحلیل‌های متفاوتی درباب ساخت معنایی غزلیات او مطرح شده است. با بررسی ساختاری غزل-روایت‌های حافظ روشن می‌شود که ابیات مختلف یک غزل گسسته و جدا از هم نیستند؛ بلکه در یک زنجیره پیوستاری و پویا نمود می‌یابند. انسجام معنایی این دسته از غزلیات و ساخت روایی آن‌ها زمینه را برای تحلیل نشانه-معناشناسانه آن‌ها فراهم می‌کند. برای شناخت بهتر مناسبات درونی غزل‌-روایت‌ها و تبیین گسست‌ها و پیوست‌های درونی آن‌ها، توجه به ساختار روایت‌ ضروری به‌نظر می‌رسد. گفتمان شناختی پرکاربردترین نوع گفتمان در این دسته از غزلیات است. تحقق بعد شناختی در غزل‌های روایی حافظ با بسط گفتمانی همراه است. حضور شخصیت‌هایی همچون پیر مغان، رند، ساقی، مغبچه و ... زمینه ایجاد گسست‌های عاملی را فراهم می‌کند. انفصال‌های زمانی (با کاربرد فعل گذشته یا قیودی مانند دوش، نیم‌شب و ...) و مکانی (مسجد، صومعه، میخانه، خرابات و ... ) نیز در این دسته از غزلیات، فرآیند معناسازی را پیش می‌برند. البته در بسیاری از موارد، گسست‌های شناخت‌محور با گونه احساسی همراه می‌شوند. در این دسته از غزلیات، حضور جسمانی معشوق جریانی حسی-ادراکی را به‌دنبال دارد که شوشگر را با جریانی از احساسات مواجه می‌کند و با این وصف، تعامل پایداری بین گونه‌های شناختی و عاطفی در غزل برقرار می‌شود. با درنظر گرفتن زیرساخت ابیات و گذشت از گسست‌های شناخت‌محور، روایت درنهایت به یک صورت پیوستاری می‌رسد و این گسست‌ها خللی در انسجام معنایی شعر ایجاد نمی‌کنند.

کلیدواژه‌ها

  • آیتی، اکرم (1392). «بررسی نشانه-معناشناسی گفتمان در شعر پی دارو چوپان نیمایوشیج». جستارهای ادبی. ش180. صص 105-124.

  • احمدی، بابک (1393). ساختار و تأویل متن. ج 1 و 2. چ 3. تهران: مرکز.

  • اخوت، احمد (1371). دستور زبان داستان. تهران: نشر فردا.

  • اسکولز، رابرت (1379). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه فرزانه طاهری. چ 2. تهران: آگاه.

  • اسماعیلی، عصمت؛ حمیدرضا شعیری و ابراهیم کنعانی (1391). «رویکرد نشانه-معناشناختی فرآیند مربع معنایی به مربع تنشی در حکایت دقوقی مثنوی». پژوهش‌های ادب عرفانی. ش 23. صص 69-94.

  • اطهاری، مرضیه (1392). «نشانه-معناشناسی اجتماعی زن زیادی: حضور «دیگری» برای ساخت معنای زندگی «خود». نشانه‌شناسی و نقد ادبیات داستانی معاصر: مجموعه مقالات: ابراهیم گلستان و جلال آل احمد. به‌کوشش لیلا صادقی. صص 265-286.

  • اکرمی، محمدرضا (1388). «میر عاشقان: بررسی نشانه‌شناختی و روابط عمودی غزلی از حافظ». شعرپژوهی. ش 1. صص 1-14.

  • پورنامداریان، تقی (1388). گمشده لب دریا: تأملی در معنی و صورت شعر حافظ. چ 3. تهران: سخن.

  • پورنامداریان، تقی و طاهره ایشانی. (1389). «تحلیل انسجام و پیوستگی در غزلی از حافظ با رویکرد زبان‌شناسی نقش‌گرا». زبان و ادبیات فارسی. ش 67. صص 7-44.

  • تودوروف، تزوتان (1379). بوطیقای ساختارگرا. ترجمه محمد نبوی. تهران: آگه.

  • حافظ، شمس‌الدین محمد. (1378). دیوان. به‌کوشش خلیل خطیب رهبر. چ 25. تهران: صفی علیشاه.

  • داد، سیم. (1387). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ 4. تهران: مروارید.

  • داودی مقدم، فریده (1392). «تحلیل نشانه-معناشناختی شعر «آرش کمانگیر» و «عقاب»: تحول کارکرد تقابلی زبان به فرآیند تنشی». جستارهای زبانی. د 4. ش 1 (پیاپی 13). صص 105-124.

  • سلدن، رامان و ویدوسون، پیتر (1372). راهنمای نظریه ادبی. ترجمه عباس مخبر. تهران: طرح نو.

  • سوسور، فردینان دو (1380). مبانی ساخت‌گرایی در زبان‌شناسی. ساخت‌گرایی، پساساخت‌گرایی و مطالعات ادبی. ترجمه کوروش صفوی. به‌کوشش فرزان سجودی. تهران: حوزه هنری.

  • شعیری، حمیدرضا (1388). «از نشانه‌شناسی ساختگرا تا نشانه‌-معناشناسی گفتمانی». نقد ادبی. س 2. ش 8. صص 33-52.

  • شعیری، حمیدرضا (1386). «بررسی انواع نظام‌های گفتمانی ازدیدگاه نشانه-معناشناسی». هفتمین همایش زبان‌شناسی ایران. دانشگاه علامه طباطبایی.

  • شعیری، حمیدرضا (1392). تجزیه و تحلیل نشانه-معناشناختی گفتمان. چ 3. تهران: سمت.

  • شعیری، حمیدرضا (1391). مبانی معناشناسی نوین. چ 3. تهران: سمت.

  • شعیری، حمیدرضا؛ اسماعیلی، عصمت و ابراهیم کنعانی. (1392). «تحلیل نشانه‌معناشناختی شعر باران». ادب‌پژوهی. ش 25. صص 59-89.

  • شعیری، حمیدرضا و وفایی، ترانه (1388). راهی به نشانه-معناشناسی سیال: با بررسی موردی «ققنوس» نیما. تهران: علمی و فرهنگی.

  • عباسی، علی و هانیه یارمند (1390). «عبور از مربع معنایی به مربع تنشی: بررسی نشانه-معناشناختی ماهی سیاه کوچولو». جستارهای زبانی. ش 7. صص 147-172.

  • قاسمی‌پور، قدرت. (1387). «زمان و روایت». نقد ادبی. د 1. ش 2. صص 123-144.

  • گریماس، آلژیرداس ژولین (1389). نقصان معنا. ترجمه و شرح حمیدرضا شعیری. تهران: علم.

  • مالمیر، تیمور. (1388). «ساختار منسجم غزلیات حافظ شیرازی». فنون ادبی. ش 1. صص 41-56.

  • محمدی آسیابادی، علی (1388). «زمان در شعر حافظ». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. ش 3. صص 103-123.

  • معین، بابک (1383). «سیر زایشی معنا». مقالات اولین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی هنر. تهران: فرهنگستان هنر.

  • معین، بابک (1382). «معناشناسی روایت». پژوهشنامه علوم انسانی. ش 37. صص 117-132.

  • میرصادقی، میمنت. (1376). فرهنگ تفصیلی فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن. چ 2. تهران: کتاب مهناز.

  • نصحیت، ناهید؛ کبری روشنفکر؛ خلیل پروینی و فرامرز میرزایی. (1392). «بررسی نشانه-معناشناختی ساختار روایی داستان کوتاه لقاء فی لحظه رحیل». جستارهای زبانی. د 4. ش 2 (پیاپی 14). صص 199-220.

  • نصحیت، ناهید؛ کبری روشنفکر؛ خلیل پروینی و فرامرز میرزایی.. (1391). «نشانه-معناشناسی ساختار روایی داستان «وما تشاؤون» براساس نظریه گریماس». دوفصلنامه نقد ادب معاصر عربی. س 2. ش 3. صص 39-62.



  • Dad. S. (2008). Dictionary of Literary Terms. Tehran: Morvarid.

  • Moein, B. (2004). “The generative process of meaning”. The First Conference of Art Semiotic. Tehran: Farhangestan Honar.

  •  Moein, B. (2003). “Narrative semantics”.  Journal of Human Sciences. Vol. 37. Pp. 117-132.

  • Ricoeur, P. (1997). The Rule of Metaphor: Multi-disciplinary Studied of the Creation of Meaning in Language. Translated by: Robert Cezerny and et. London: Routledge.

  • Ricoeur, P. (1980).“Narrative Time”. Critical Inquiry. 7. Pp. 169-176.


 

جستارهای زبانی
دوره 7، شماره 4
مهر و آبان 1395
صفحه 195-216