بررسی تطبیقی زاویه‌دید روایی و جهان‌های ممکن در ادبیات‌ داستانی و نمایشی ایران؛ رویکردی زبان‌شناختی نمونه‌های مطالعاتی: داستان حلزون‌شکن عدن و نمایشنامه سپنج رنج و شکنج

نویسندگان
محمدجعفر یوسفیان کناری 1
زهره قلی پور 2
1 استادیار ادبیات نمایشی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 دانشجوی کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
در این پژوهش تلاش برآنست تا سازوکار دریافت زاویه‌دید در حوزۀ داستان و نمایش بررسی شود. برای این منظور دو نمونۀ داستانی («حلزون‌شکن عدن» از شهریار مندنی‌پور) و نمایشی («سپنج رنج‌شکنج» از محمود استادمحمد) بررسی می‌شوند. وجه اشتراک نمونه‌های برگزیده در این است که زاویه‌دید شخصیت‌های غایب در هردو اثر، از خلال اظهارات افراد حاضر در جهان داستانی و نمایشی خلق می‌شود. برای درک این فرایند، تلفیقی از رویکرد زبان‌شناختی دانیل مک‌اینتایر مبنی‌بر رهیافت «انتقال اشاره» و آراء ماری لار رایان پیرامون «جهان‌های‌ممکن» به‌عنوان چارچوب نظری پژوهش اتخاذ شده‌اند. مسئلۀ اصلی این پژوهش کشف قابلیت‌های روایت‌شناسانۀ زاویه‌دید در فضاهای داستانی یا نمایشی بیرون از قاب اصلی ماجراست؛ به‌این‌معنا، هدف اساسی مقالۀ حاضر ارزیابی روند خلق یا بازتولید زاویه‌دید اشخاص غایب در صحنۀ وقوع ماجراست. داده‌های این پژوهش براساس شاخص‌های روایت‌شناختی مک‌اینتایر و رایان تحلیل می‌شوند؛ بنابراین، نمونه‌ها با انتخاب روش پژوهش تحلیلی‌ـ توصیفی بررسی می‌شوند. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش نشان می‌دهد که به‌رغم تمایزات ماهوی جهان داستانی و نمایشی، اشخاص اصلی ماجرا اغلب به‌کمک نشان‌گرهای زبان‌شناختی که در روند مکالمه مؤثرند، فرصت می‌یابند تا با گسترش دامنۀ دلالت‌های کلامی و عمق میدان‌دید روایی، زاویه‌دید شخصیت‌های غایب ازصحنه را هدایت کنند و برنحوۀ ادراک تماشاگر فرضی (خواننده) اثرگذار باشند.

کلیدواژه‌ها

  • استادمحمد، محمود (1390). ای‌کاش جای آرمیدن بودی (مجموعۀ نمایشنامه). چ 1. تهران: قطره.

  • ·      جلالی‌طحان، زهرا و شهلا خلیل‌اللهی (1395). «نشانه‌شناسی زاویه‌های دید در داستان صلح  براساس نظریۀ ژاک فونتنی». دوماهنامۀ جستارهای زبانی. د7. ش 1 (پیاپی 29). فروردین و اردیبهشت. صص 1-16.

  • ·      خلیلی، سحر و بهروز بختیاری (1390). «ابعاد زبان‌شناختی مفهوم زاویه‌دید در نمایش و تبیین آن در چند  نمایشنامۀ منتخب  فارسی». فصلنامۀ تخصصی تئاتر. ش 45. تابستان. صص 138-119.

  • خلیلی، سحر (1389). زاویه‌دید در درام و تببین آن در چند نمایشنامۀ منتخب فارسی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکدۀ هنر و معماری. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

  • ·      شعیری، حمیدرضا و مریم مصباحی (1391). « تحلیل نقش زاویه‌دید در گفتمان با تحلیلی از داستان بیرون‌رانده اثر بکت». پژوهش‌های ادب و زبان فرانسه. ش2. پاییز و زمستان. صص47-31.

  • شیرازی عدل، مهرناز و فرهاد ساسانی (1392). «دیدگاه از منظر زبان‌شناسی شناختی و کاربرد آن در تحلیل متن داستانی». دو ماهنامۀ جستارهای زبانی. د4. ش1 (پیاپی13). صص65-87.

  • علوی، فاطمه و همکاران (1395). «بررسی زبان‌شناختی زاویه‌دید در داستان کوتاه صراحت و قاطعیت براساس الگوی سیمپسون». دوماهنامۀ جستارهای زبانی. د 7. ش3 (پیاپی 31). مرداد و شهریور. صص 87-105.

  • گلفام، ارسلان و همکاران (1393). «کاربرد نظریۀ جهان متن در شناسایی عناصر سازندۀ متن روایی داستان شازده احتجاب؛ برمبنای رویکرد شعرشناسی شناختی». دوماهنامۀ جستارهای زبانی. د5. ش1 (پیاپی21). صص 183- 206.

  • مندنی‌پور، شهریار (1382). آبی ماورای بحار. چ 1. تهران: مرکز.

  • یوسفیان‌کناری، محمدجعفر (1390). «تحلیل سبک گفتارهای نمایشی در «ملودی شهر بارانی، اثر اکبر رادی (با تکیه‌بر نقش اشارت‌گرهای مکالمه‌ای)». نقد ادبی. د4. ش16. صص 176-149.



  • Bussmann, H. (2007). Dictionary of Language­& ­Linguistics.­ Translated and edited by: Gregory Trauth&Kerstin Kazzazi, London: Routledge.

  • Chatman, S. B. (1990). Coming to Terms: The Rhetoric of Narrative in Fiction and Film.1st Edition. Cornell University Press.

  • Emmott, C. (1997). Narrative Comprehension: A Discours Perspective. Oxford: Oxford Press.

  • Galbraith, M. (1995).Deictic Shift Theory and The Poetics of Involvement in Narrative. In Duchan et al. (Eds.). pp. 19–59.

  • Genette, G. (1980). Narrative Discourse. Ithaca: Cornell University Press.

  • Groff, E. (1959). Point of view in modern drama. Modern Drama, 2, 268–282.

  • Leech, G. & M. Short (1996). Style in Fiction. 2nd Edition. London: Longman.

  • McIntyre, D.; C., Bellard-Thomson; J. Heywood ; A. McEnery; E. Semino & M. Short (2004). “Investigating the resentation of speech, writing and thought in spoken British English: A corpus-based approach”. ICAME Journal. 28. pp. 49–76.

  • McIntyre, D. (2006). Point of View in Plays. Amsterdam/Philadelphia: J. Benjamins B.V.

  • Ryan, M.-L. (1991). Possible Worlds, Artificial Intelligence & Narrative Theory. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.

  • Segal, E. M. (1995a). Narrative Comprehension and the Role of Deictic Shift Theory. In Duchan et al. (Eds.), pp. 3–17.

  • Semino, E. (1997). Language and World Creation in Poems and Other Texts. London: Longman.

  • Short, M. (1996). Exploring the Language of Poems, Plays and Prose. London: Longman.

  • Simpson, P. (1993). Language, Ideology and Point of View. London: Routledge.

  • Stanzel, F. K. (1984). A Theory of Narrative. Cambridge: Cambridge University Press.

  • Stockwell, P. (2002).Cognitive Poetics. 1st Edition. London: Routledge


 

جستارهای زبانی
دوره 7، شماره 5
آذر و دی 1395
صفحه 129-267