1
دانشجوی دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2
استاد زبان‌شناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3
استادیار زبان‌شناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
این مقاله از منظر مدل چندمعنایی قاعده‌مند به بررسی ابعاد معنایی واژه «زیر» به عنوان یکی از واژه‌های مکانی پرکاربرد در فارسی میپردازد. داده‌ها شامل نمونههای وقوع «زیر» در بافتهای متنوع فارسی است و ابزار تحلیلی مدل چندمعنایی قاعده‌مند است. هدف این است که ضمن مطالعه تنوع و انعطاف معنایی این مکانواژه، نحوه عملکرد این ابزار تحلیلی در تعیین معنای اولیه و سایر معانی متمایز بررسی گردد. در واقع، تلاش میشود تا جنبه‌های قوت و ضعف این مدل شناختی، به‌ویژه جایگاه نظری آن به چندمعنایی حروف مکان بیشتر مورد توجه قرار گیرد. پس از تحلیل نمونههای کاربرد مکانواژه «زیر» ابتدا معنای مکانی اولیه آن تعیین شد و سپس چهار معنای متمایز دیگر مشخص گردید که شامل معنای کمتر،تحت تأثیر/کنترل، درخفا و پنهانی، و معنای پوشیده شده هستند. نتایج تحلیل معنایی «زیر» حاکی از آن است که مدل چندمعنایی قاعده‌مند از دو جنبه دارای وجه امتیاز نسبت به آثار پیشین از جمله لیکاف (۱۹۸۷) است؛ یکی در تعیین معنای اولیه بخاطر ارائه ملاک‌های مدون زبانی، و دیگری در محدودسازی تعدد معانی به سبب برقراری نوعی اعتدالگرایی در چندمعنایی. بررسی ابعاد معنایی «زیر» نشانگر برخی چالشها نیز هست که تحلیل حاضر تحت این مدل با آن روبروست. اهم این چالشها یکی ابهامات شناختیِ معانی متمایز بدست آمده و دیگری ماهیت وابسته به بافت آنها است که با ملاک استقلال بافتی معنا ناهمسو است. به عبارتی، نتایج این پژوهش بیان می‌کند مدل چندمعنایی قاعده‌مند که از نظر روش شناسانه حائز برخی مزیت‌ها است، از لحاظ نظری بویژه از جنبه هویت معنایی غیرمستقل و ساختیِ حروف مکان و نیز واقعیت روانشناختی معناهای متمایز ارائه شده با ابهامات و مسائلی روبروست.
حسن‌دوست، محمد (۱۳۸۳). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
راسخ‌مهند، محمد و نفیسه رنجبر ضرابی (1392). «بررسی شبکه معنایی حروف اضافه در و سر». پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی. ش 5. ص. 95-111.
زاهدی، کیوان و عاطفه محمدی زیارتی (۱۳۹۰). «شبکه معنایی حرف اضافه فارسی «از» در چهارچوب معناشناسی شناختی». تازه‌های علوم شناختی. ش. ۱. صص ۸۰-۶۷.
صفوی، کوروش (۱۳۷۹). درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: سوره مهر.
ﮔﻠﻔﺎم، ارﺳﻼن؛ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻋﺎﺻﻲ؛ ﻓﺮدوس آﻗﺎﮔﻞزاده و ﻓﺎﻃﻤـﻪ ﻳﻮﺳـﻔﻲراد (۱۳۸۸). «بررسی حرف اﺿﺎﻓه از در چهارچوب ﻣﻌﻨﺎﺷﻨﺎﺳﻲِ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻘﺎﻳﺴه آن ﺑﺎ روﻳﻜـﺮد ﺳـﻨﺘﻲ». زﺑﺎن و زبان‌شناسی. ش 10. صص ۶۹-۸۰.
· گلفام، ارسلان و مهناز کربلایی صادق (در حال انتشار). «نگاهی بر واژه‌های مرکب و مشتق مکان‌ساز در فارسی: رویکرد صرف‌شناختی». جستارهای زبانی.
· مختاری، شهره و حدائق رضائی (۱۳۹۲). «بررسی شناختی شبکه معنایی حرف اضافه «با» در زبان فارسی». زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان. ش. ۲. صص ۹۴-۷۳.
· ناتل خانلری، پرویز (۱۳۶۹). تاریخ زبان فارسی. تهران: نشر نو.
نقی‌زاده، محمود (۱۳۹۰). بررسی چگونگی ساختاری‌شدن مفهوم فضا در زبان فارسی براساس زبان‌شناسی شناختی. رساله دکتری گروه زبان‌شناسی. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
Brugman, C. & G. Lakoff (1988). Cognitive typology and lexical networks. In Steven Small, Garrison Cottrell and Michael Tanenhaus (eds.). Lexical Ambiguity Resolution. pp. 477-507. Palo Alto, CA: Morgan Kaufmann.
Brugman, C. (1981)[1998]. The story of over. Ma thesis. University of California: Berkeley.
Coventry, K. R. (1999). “Function, geometry and spatial prepositions: Three experiments”. Spatial Cognition and Computation. Vol. 1. 145–154.
Evans, V. & M. Green (2006). Cognitive Linguistics: An introduction. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
Evans, V. (2000). The Structure of Time: Language, Meaning and Temporal Cognition. Doctoral thesis. Linguistics Dept. Georgetown University.
Evans, V. (2005). “The meaning of time: polysemy, the lexicon and conceptual structure”. Journal of Linguistics. 41 (01). pp. 33-75.
Herskovits, A. (1986). Language and Spatial Cognition: An Interdisciplinary Study of the Prepositions in English. Cambridge: Cambridge University Press.
Johnson, M. (1987). The Body in the Mind: The Bodily basis of Meaning, Imagination, and Reason. Chicago, IL: University of Chicago Press.
Kreitzer, A. (1997). “Multiple levels of schematization: A study in the conceptualization of space”. Cognitive Linguistics. 8. pp. 291-325.
Lakoff, G. & M. Johnson (1980). Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago.
Lakoff, G. (1987). Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. Chicago: The University of Chicago Press.
Langacker, R. W. (1987). Foundations of Cognitive Grammar. Vol. 1. Stanford, CA: Stanford University Press.
Langacker, R. W. (1991 a). Concept, Image, and Symbol: The Cognitive Basis of Grammar. Berlin and New York: Mouton de Gruyter.
Leibniz, G. W. (1765). Nouveeaux Essats sur L’entendement Humain (Ectrits en 1704, Pulies 1765). In Leibniz (Ed.). In Philosophische Schriften. vol. Akademia, Berlin. pp. 39-527.
Levinson, S. C. & D. Wilkins (2006). Grammars of space: Explorations in Cognitive Diversity. Cambridge: Cambridge University Press.
Lock, J. (1689). In: Nidditch. P.H. (Ed.). An Essay concerning Human Understanding. Oxford University Press, Oxford.
Luraghi, S. (2009). “A model for representing polysemy: The Italian da. In Actes du Colloque “Autour de la Preposition”". Jacques Francois, Eric Gilbert, Claude Guimier & Maxi Krause (eds). 167-178. Caen: Presses Universitaires de Caen.
Rice, S. (1993). “Far afield in lexical fields: the English prepositions”. In: Michael Bernstein (ed.). ESCOL 92. pp. 206-217.
Rosch, E. (1975). “Cognitive representations of semantic categories”. Journal of Experimental Psychology: General. 104. pp. 192-233.
Rosch, E. (1978). “Principles of categorization”. In E. Rosch & B. B. Lloyd (Eds.). Cognition and categorization (pp. 27-48). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Sandra, D. & S. Rice (1995). “Network analyses of prepositional meaning: Mirroring whose mind - the linguist’s or the language user’s?” Cognitive Linguistics. 6(1). pp. 89-130.
Sandra, D. & S. Ri (1998). “What linguists can and can’t tell you about the human mind: A reply to Croft”. Cognitive Linguistics. 9(4). pp. 361-378.
Talmy, L. (2000). Toward a Cognitive Semantics. Vol. II. Typology and process in Concept Structuring. Cambridge, MA: The MIT Press.
Tyler, A. & V. Evans (2001). "Reconsidering prepositional polysemy networks: the case of over". Language. 77(4). pp. 724-765.
Tyler, A. & V. Evans (2003). The Semantics of English Prepositions: Spatial Scenes, Embodied Meaning, and Cognition. Cambridge: Cambridge University Press.
Tyler, A. & V. Evans (2004). “Applying cognitive linguistics to pedagogical grammar: the case of over” In M. Achard, & S. Niemeier (Eds.). Cognitive linguistics, Second Language Acquisition, and Foreign Language Teaching (pp. 257-280). Berlin: Mouton de Gruyter.
Yunkyoung Kang Kang, M. S., (2012). Cognitive linguistics approach to Semantics of spatial Relations in Korean. Unpublished Ph.D. thesis, Georgetown University.
جستارهای زبانی