استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
غزل قلندری که با محور مبازره با ریا در ادب فارسی ظاهر شد، در شعر حافظ با شگردها و ظرایف هنری خاصی همراه می‌شود. در این دسته از غزلیات با درهم ریختن ارزش‌های معمول و عرف‌پسند، گونه‌های ارزشی متفاوتی شکل می‌گیرد. نظر به اهمیت نظام ارزشی حاکم بر این دسته از اشعار و جایگاه برجسته آن در تولید و تحول معنا، این پژوهش به بررسی و تحلیل این جنبه از گفتمان نظر دارد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد حافظ با دنبال کردن ارزشی مرامی- سلوکی درپی نقد اجتماع و صوفی‌مآبان ریاکار زمان برمی‌آید. طرح فضای تنشی در گفتمان غزلیات قلندری به تولید ارزش منجر می‌شود؛ به‌گونه‌ای که در گفتمان این دسته از اشعار هم‌پیوندی مستقیمی میان فشاره و گستره گفتمانی برقرار است. سخن گفتن از مستی، می‌نوشی و نظر به ساقی و معشوق زیبارو فشردگی احساس را در غزل تقویت می‌کند و حضور دیگری به بسط گستره شناختی منجر می‌شود. در گفتمان قلندری، ارزش‌ها درون نظامی تراارزشی قرار دارند و به این ترتیب، جریان ارزش پیوسته درحال جابه‌جایی و انتقال است و به این ترتیب، کل جریان زبان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با توجه به سیالی و پویایی ارزش‌های حاکم بر اشعار قلندری حافظ، در پژوهش حاضر، نظام ارزشی حاکم بر گفتمان این دسته از اشعار و چگونگی معناآفرینی از طریق خلق این ارزش‌ها بررسی می‌شود.
آشوری، داریوش (1379). عرفان و رندی در شعر حافظ. و2. تهران: نشر مرکز.
آقاحسینی حسین و راضیه حجتی‌زاده (1393). «نقشی در خیال، اقتضای حال نشانه‌ها در شعر حافظ». شعرپژوهی. ش19. صص1-26.
ابدالی، فرهاد و امیرعلی نجومیان (1392). «خودواسازی تقابل‌های دوگانه حافظ/ زاهد در غزلیات حافظ: خوانش دریدایی». پژوهش‌های ادبی. ش41. صص9-31.
اسماعیلی، عصمت، حمیدرضا شعیری و ابراهیم کنعانی (1391). «رویکرد نشانه‌معناشناختی فرایند مربع معنایی به مربع تنشی در حکایت دقوقی مثنوی». پژوهش‌های ادب عرفانی. ش23. صص69-94.
اکرمی، محمدرضا (1388). «میر عاشقان، بررسی نشانه‌شناختی و روابط عمودی غزلی از حافظ». شعرپژوهی. ش1. صص1-14.
بابک معین، مرتضی (1394). معنا به‌مثابه تجربه زیسته: گذر از نشانه‌شناسی کلاسیک به نشانه‌شناسی با دورنمای پدیدارشناختی.با مقدمه اریک لاندوفسکی. تهران: سخن.
برامکی، اعظم و غلامعلی فلاح (1393). «بازسازی معناهای عاطفی در فرایند ارزشی گفتمان در داستان نبرد رستم و سهراب، رویکرد نشانه‌معناشناختی». جستارهای زبانی. د5. ش4. صص45-66.
پوشنه، آتنا (1391). «نظام ارزشی در گفتمان اتیک براساس داستان "در خم راه" اثر ابراهیم گلستان» در نامه نقد: مجموعه‌مقالات دومین همایش ملی نقد ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی ادبیات. به‌کوشش حمیدرضا شعیری. تهران: خانه کتاب.
رهنما، هادی (1392). «از کرامت جاهلی تا کرامت قرآنی؛ نشانه‌شناسی فرایندهای گفتمانی "کرامت" در قرآن با تأکید بر الگوی تنشی». پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن. ش2. صص24-42.
رهنما، هادی، احمد پاکتچی و حمیدرضا شعیری (1394). «تحلیل فرایندهای گفتمانی سوره قارعه با تأکید بر نشانه‌شناسی تنشی». جستارهای زبانی. د6. ش4. صص39-68.
سجودی، فرزان (1388). نشانه‌شناسی: نظریه و عمل (مجموعه‌مقالات). چ2. تهران: نشر علم.
سوسور، فردینان دو (1378). دوره زبان‌شناسی عمومی. ترجمه کوروش صفوی. تهران: هرمس.
شعیری، حمیدرضا (1384 الف). «بررسی نقش بنیادین ادراک حسی در تولید معنا». پژوهشنامه علوم انسانی. ش45 و 46. صص131-146.
شعیری، حمیدرضا (1391 ب). «نظام ارزشی گفتمان ادبی: رویکرد نشانه- معناشناختی» در نامه نقد: مجموعه‌مقالات دومین همایش ملی نقد ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی ادبیات. به‌کوشش حمیدرضا شعیری. تهران: خانه کتاب.
شعیری، حمیدرضا (1392). «نظام تنشی و ارزشی از دیدگاه نشانه- معناشناسی سیال: الگویی جهت تحلیل گفتمان انتقادی». ویژه‌نامه زبان و متن. سایت انسان‌شناسی و فرهنگ (www.anthropology.ir). س2. ش3. صص59-66.
شعیری، حمیدرضا و دینا آریانا (1390). «چگونگی تداوم معنا در چهل نامه کوتاه به همسرم از نادر ابراهیمی». نقد ادبی. ش14. صص161-185.
شعیری، حمیدرضا و سمیه کریمی‌نژاد (1391). «تحلیل نظام بودشی گفتمان: بررسی موردی داش‌آکل صادق هدایت». مطالعات زبان و ترجمه. ش3. صص23-43.
شمیسا، سیروس (1370). سیر غزل در شعر فارسی. تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس (1373).انواع ادبی. چ2. تهران: فردوس.
صبور، داریوش (1370).آفاق غزل فارسی. تهران: گفتار.
عباسی، علی (1391). «کارکرد نحو روایی (مدل کنشگران) در تئاتر لورانزاسیو اثر موسه» در نامه نقد: مجموعه‌مقالات دومین همایش ملی نقد ادبی با رویکرد نشانه‌شناسی ادبیات. به‌کوشش حمیدرضا شعیری. تهران: خانه کتاب.
عباسی، علی و هانیه یارمند (1390). «عبور از مربع معنایی به مربع تنشی: بررسی نشانه- معناشناختی ماهی سیاه کوچولو». جستارهای زبانی. ش7. صص147-172.
فاضلی، فیروز و هدی پژهان (1393). «فراروی از تقابل‌های دوگانه در دیوان حافظ». پژوهشنامه ادب غنایی. ش23. صص244-227.
فروزانفر، بدیع‌الزمان (1386). شرح مثنوی شریف. ج2. چ12. تهران: قلم.
جستارهای زبانی