«چرخش زبان در جنبش سماع» تأثیر پیش‌انگاشت‌های زبان‌شناختی در سیر تحول مفهوم سماع عارفانه نزد محمد غزالی و مولوی

نویسنده
راضیه حجتی زاده
عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
ماده و ابزار اصلی در مطالعات ادبی- عرفانی را زبان تشکیل می‌دهد؛ بدین سبب، علم زبان‌شناسی بیش از هر دانش دیگری می‌تواند رهیافت‌های کاربردی را در این زمینه به ادبیات عرضه کند و حاصل این مطالعات، درعین استفاده متقابل این دو رشته از یکدیگر، شکل‌گیری حوزه‌ای بینارشته‌ای باعنوان زبان‌شناسی ادبی- عرفانی است. یکی از نظریات کاربردی در این میان، نظریه مربوط به پیش‌انگاشت‌ها و انگاره‌های زبانی است که با بررسی شرایط اقتضا و تناسب گزاره در محیط و بافتی که در آن اظهار می­شود، می­تواند ما را در تحلیل برخی جنبه‌های ناپیدای معنا در یک گزاره معرفتی- ادبی یاری رساند. این مبحث با تمام انواع نظریه‌های زبان‌شناسی در تعارض و غالباً واجد صبغه‌ای معناشناختی و گاه کاربردی است. مقاله حاضر درصدد اثبات این مدعاست که چگونه پیش‌انگاشت‌های زبان‌شناختی می‌تواند سیر تطور موضوع سماع عرفانی را از طریق ارتباط آن با مقتضیات بافت هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و فرهنگی ترسیم کند و درکل، به ارائه مخاطب‌شناسی ارتباط عرفانی بپردازد. در پایان، این نکته تبیین خواهد شد که دستیابی به پیش‌انگاشت‌های مزبور هدف غایی دو شخصیت نامدار عرفان و ادب، امام محمد غزالی و مولوی بلخی، از ورود به مبحث سماع عارفانه است و کوشش می‌شود فواید و نتایج آن در سنت‌های عرفانی و ادبی آشکار شود.

کلیدواژه‌ها

  • ایرانی قمی، اکبر (1372). «سماع و غناء در اندیشه ابن‌عربی». کیهان اندیشه. ش51. صص28-41.

  •       برتلس، آندره یوگنی یویچ (1388). تصوف و ادبیات تصوف. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: امیرکبیر.    

  • تقوی، سیدنعمت‌الله (1389). «ناروایی‌های شرعی یا عرفی در سماع صوفیانه». مجلة ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد. ش26. صص52-73.

  • تقی‌زاده طوسی، فریدون (1370). «سماع در احیاء العلوم غزالی و کیمیای سعادت». یادنامه یغما. صص180-194.

  • جنید نهاوندی بغدادی، ابوالقاسم (1425ق). رسائل الجنید. محقق و مصحح جمال رجب سیدبی. دمشق: دار اقرأ للطباعه و النشر و التوزیع.

  •       حنفی، حسن (2009م/ 1388ق). من الفناء الی البقاء، محاوله لاعاده بناء علم التصوف. بیروت: دار المدار الاسلامی.   

  •      حاکمی، اسماعیل (1367). سماع در تصوف. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

  •       حکیم ترمذی (1422ق). ختم الاولیاء. محقق و مصحح عثمان اسماعیل یحیی. بیروت: مهد الآداب الشرقیه.

  • حجتی‌زاده، راضیه (1392). نقد و تحلیل مؤلفه‌های کاربردشناختی زبانی در مثنوی معنوی. رساله دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه اصفهان. اصفهان.   

  •      حجتی‌زاده، راضیه (1394). «تأملی بر مبحث وجهیت‌های زبانی با تأکید بر نقش افعال شبه‌معین در تکوین نظام معرفت‌شناختی در مثنوی معنوی». جستارهای زبانی. ش28. صص91-116.

  •       ذوقدار مقدم، رضا (1381). نقش‌نماهای گفتمان و کاربرد آن در زبان فارسی. رساله دکتری زبان‌شناسی همگانی. دانشگاه اصفهان. اصفهان.

  • سلمی، ابوعبدالرحمن (1424ق). طبقات الصوفیه. محقق و مصحح مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العمیه.

  •       سلمی، ابوعبدالرحم (1369). مجموعه آثار سلمی. محقق و مصحح نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

  • صفوی، کورش (1380). «نگاهی به ازپیش‌انگاری از دو چشم‌انداز». نامه مفید. ش28. صص121-148. 

  •    عدلی، محمدرضا (1390). «علل گسترش جماعت‌های اولیه صوفیان و شکل‌گیری خانقاه‌ها». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س9. ش90. صص147-181.

  •       غزالی، ابی‌حامد محمد (1383). کیمیای سعادت. حسین خدیوجم. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.

  • الغزالی، ابی‌حامد محمد (1945م). احیاء علوم الدین. بیروت: دار المعرفه للطباعه و النشر.

  • غضبانی، یوسف (1383). «خرقه و سماع در ملامتیه». هفت آسمان. ش24. صص93-120.

  • فولادی، علیرضا (1387). زبان عرفان. تهران: نشر فراگفت.

  •       قشیری، ابوالقاسم (1374). ترجمه رساله قشیریه. محقق و و مصحح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی فرهنگی.

  •      کلاباذی، ابوبکر محمدبن ابراهیم (1933م). التعرف لمذهب التصوف. مصر: مطبعه السعاده.

  •       محاسبی، حارث‌بن اسد (1420ق). الرعایه لحقوق الله. مصر: دار الیقین.

  •       میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف الاسرار و عده الابرار. محقق و مصحح علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

  •       مولوی، جلال‌الدین (1376). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: ققنوس.

  •       مولوی، جلال‌الدین (1379). غزلیات شمس. 2ج. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: بهزاد.

  •       نشأت، صادق (1329). غزالی. تهران: کانون معرفت. 

  • یول، جورج (1387). کاربردشناسی زبان. ترجمه محمد عموزاده و منوچهر توانگر. تهران: سمت.   



  •  Beavers, D.I. & B. Geurtz (2012). “Presupposition” in Zalta. http://plato.stanford.edu.

  • Bracops, M. (2010). Introduction à la Pragmatique. Bruxelles: de boek.

  • Brown, G. & G. Yule (1983). Discourse Analysis. Cambridge: CUP.

  • Calas, F. & N. Garric (2007). Introduction à la Pragmatique. Hachette: Paris.

  • Calas, Frédéric, Nathalic Garric (2007). Introduction à la Pragmatique. Hachette: Paris.

  •  Eco, U. (1984). The Role of the Reader. Bloomington: Indiana UP.

  • Fraser, B. (1990). “An approach to discourse markers”. Journal of Pragmatics. 14. Pp. 383-395.

  • Gauker, Ch. (1998). “What is a context of utterence?” Philosophical Studies. 91. Pp. 149-172.

  • Gunglogson, Ch. (2001). True to Form. Ph.D. Dissertation: UC Santacruz.

  •  Heim, I. (1982). The Semiotics of Defenite & Indefinite Noun Phrases. Ph.D. Dissertation, UMass Amaherst.

  • Heim, I. (1992). “Presupposition projection & the semantics of the attitude verbs”. Journal of Semantics 9 (2). Pp. 183-221.

  •  Hutcheon, L. (1989). The Politics of Postmodernism. London: Methuen.

  •  Kamp, H. (1981). “A Theory of Truth & Discourse Representation” in Theo M.V. Janssen & Martin Stockhof (E                ds.). Amesterdam. Pp. 277-322.

  • Kaplan, D. (1978). “On the logic of demonstratives”. Journal of Philosophical logic. 8 (1). pp. 81-98.

  • Kaplan, D. (1989). Demonstratives: An Essay on the Semantics, Logic, Metaph Ysics & Epistemology of Demonstratives & Other Indexicals. OUP: New York.

  •  Kerbrat-Orecchioni, C. (1986). Implicite. Colin: Paris.

  •  Perrault, C. Raymond & James F. Allen (1985). “A Plan-Based Analysis of indirect speech acts”. American Journal of Computational Linguistics. 6 (3-4). Pp. 167-182.

  • Renkama, J. (1993). Discourse Studies. An Introductory Textbook. John Benjamins: Amesterdam.

  •  Shazali, M.A. (2011). “Presupposition as a pragmatic inference: toward a new conceptualization of the term". Journal of Business & Social Science. Vol. 2. No. 7.

  •  Simons, M. (2006). “Foundational issues in presuppositions”. Philosophy Compass. 1 (4). Pp. 357-372.

  •  Smith, L. (1987). Discourse Across Cultures. Prentice Hall: London.

  •  Soames, S. (1982). “How Presuppositions are inherited”? Linguistic Inquiry. 13 (4). Pp. 483-545.

  • Stalnaker, R.C. (1998). “On the representation of context”. Journal of Logic, Language & Information. 7 (1). Pp. 3-19.

  • Strevens, B.K. (1987). “Cultural Barriers to Language Learning”. In Smith, Larry (Ed.) Discourse Across Cultures. Prentice Hall: London.


 


 


 


 

جستارهای زبانی
دوره 8، شماره 1
فروردین و اردیبهشت 1396
صفحه 293-320