تحلیل انسجام متنی غزلی از حافظ براساس ساخت مبتدایی

نویسنده
مسعود آلگونه جونقانی
استادیار زبان شناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
یکی از مباحثی که همواره در بحث از ساختار غزل مطرح می‌شود، موضوعِ بود یا نبودِ انسجام در غزل است. در همین راستا، مقاله پیشِ رو در پیِ آن است که با به کارگیری رویکرد زبان‌شناسی نقش‌گرا و استخدامِ الگویِ انسجامِ ساختاری، ساختارِ تماتیکِ غزلی از حافظ را بررسی کند. بنابراین هدف از انجام این پژوهش آن است که با تحلیلِ ساختارِ تماتیک «بند» و نحوۀ ساز‌مان‌دهی عناصرِ درونی آن چگونگی، بروز و ظهورِ انسجام ساختاری را در غزل فارسی بحث و بررسی کند. از این رو پس از تبیینِ کلیاتی دربارۀ فرانقش‌ها، نحوۀ سازمان‌دهی جمله از منظرِ ساختارِ تماتیک، و گونه‌های نشان‌دار و بی‌نشانِ ساختار آغازگر-بیانگر در زبانِ فارسی مطرح می‌شود. در ادامه با استخدامِ روشِ توصیفی تحلیلی در بررسی ساختارِ تماتیک جملات، غزلی از حافظ بررسی می‌شود. این بررسی علاوه بر آشکار کردنِ نکاتی دربارۀ انسجامِ ساختاری غزل و نحوۀ سازمان‌دهی ساختارهای مضمونیِ آن، برخی از تلقی‌های پنهان شاعر را نیز که در خلال این بررسی برجسته می‌شوند تحلیل می‌کند. در پایان مشخص می‌شود که با اتکاء به این روش می‌توان موضوعِ انسجام را در بسیاری از غزل‌های حافظ با اتکاء به نحوۀ سازمان‌دهی ساختار آغازگر-بیانگر تحلیل و بررسی کرد.

کلیدواژه‌ها

  • ·      آقا‌گل‌زاده، فردوس. (1384). «کاربرد آموزه‌های زبان‌شناسی نقش‌گرا در تجزیه و تحلیل متون ادبی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه فردوسی مشهد. س 38. ش 149. صص 1ـ21.

  • امامی، نصرالله. (1388). بر آستان جانان: گزیدۀ صدویک غزل حافظ با مقدمه و شرح غزل‌ها. اهواز: رسش.

  • باطنی، محمدرضا. (1391). توصیف ساختمان دستور زبان فارسی (بر بنیاد یک نظریۀ عمومی زبان). تهران: امیرکبیر.

  • حافظ، شمس‌الدین محمد. (1381). دیوان. به‌سعی سایه. تهران: کارنامه.

  • حسن‌پور آلاشتی، حسین. (1388). «تأویل قطعۀ ماخ اولای نیما، براساس نظریۀ سیستمی نقشی هالیدی». مجموعه مقالات همایش نیما و میراث نو. صص 587ـ599.

  • حسن‌لی، کاووس. (1391). چشمۀ خورشید: بازخوانی زندگی، اندیشه و سخن حافظ شیرازی. شیراز: نشر نوید شیراز.

  • خرمشاهی، بهاءالدین. (1366). حافظ‌نامه. تهران: علمی و فرهنگی.

  • خواندمیر، غیاث‌الدین‌‌بن ‌همام‌الدین ‌الحسینی. (1353). حبیب‌السیر (فی اخبار افراد بشر). ج 3. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابفروشی خیـام.

  • دبیرمقدم، محمد. (1384). پژوهش‌های زبان‌شناختی فارسی (مجموعه مقالات)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی .

  • دستغیب، عبدالعلی. (1367). حافظ‌شناخت. تهران: علم.

  • شمیسا، سیروس. (1369). سیر غزل در شعر فارسی. تهران: فردوس.

  • گلشیری، هوشنگ. (1384). شازده احتجاب. تهران: نیلوفر.

  • مهاجر، مهران و محمد نبوی. (1374). «از زبان تا شعر: درآمدی بر زبان‌شناسی سازگانی نقش‌گرا و کاربرد آن در خوانش شعر». مجموعه مقالات سومین کنفرانس زبان‌شناسی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

  • نجدی، بیژن. (1373). یوزپلنگانی که با من دویده‌اند. تهران: مرکز.

  • نیاز کرمانی، سعید. (1364). حافظ‌شناسی. ج 1. تهران: پاژنگ.

  • یارمحمدی، لطف‌الله. (1391). درآمدی به گفتمان‌شناسی. تهران: هرمس.

  • Brown, G. & G. Yule (1983). Discourse Analysis. Cambridge: Cambridge University Press.

  • Halliday, M.A.K. & R. Hassan (1976). Cohesion in English, London: Longman.

  • Halliday, M.A.K. (1985). An Introduction to Functional Grammar, Great Britain: Edward Arnold.

  • Halliday, M.A.K. (1989). Language, Context and Text: Aspects of Language in a ‎Social-Semiotic Perspective. Oxford: OUP.

  • Halliday, M.A.K. (2004). An Introduction to Functional Grammar. 3rd Ed.; Great Britain: Edward Arnold.

  • Haynes, J. (2005). Meter and Discourse. cited in Language, Discourse and Literature: An Introductory Reader in Discourse Stylistics. Edited by: Ronald Carter and Paul Simpson, London and New York: Routledge.

  • Johnstone, B. (2008). Discourse Analysis. Oxford: Blackwell Publishing.

  • Thompson, Geoff. (2014). Introducing Functional Grammar, Third edition London and New York: Routledge.



جستارهای زبانی
دوره 7، شماره 7
بهمن و اسفند 1395
صفحه 265-290