بررسی و تحلیل سکوت در گفتمان ادبی با رویکرد نشانه - معناشناختی؛ مطالعۀ موردی: کلیدر و جای خالی سلوچ اثر محمود دولت‌آبادی

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری ادبیات فرانسه، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
2 استاد ادبیات فرانسه، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
چکیده
نشانه ـ معناشناسی گفتمان در پی کشف روابطی است که به تولید معنا منجر می­شوند. در فرایند زایشی گفتمان، سطحی­ترین لایه با ژرف­ترین لایه ارتباطی تنگاتنگ دارد. ازجمله عناصر صوری گفتمانی که در زیرینی­ترین لایه­ها به تولید معنا منجر می­شود، فضاست که اخیراً در مطالعات ادبی مطرح شده است. سکوت غیاب عنصر زبانی در گفتمان است به نحوی که نشانۀ چیزی باشد. اما همین عنصر غایب، به­وسیلۀ عناصر ساختاری و متنی در گفتمان تجلی می­یابند و در پس­زمینۀ متن حاضر می­شوند. سکوت به­عنوان عنصری دلالتگر، در ارتباط با عنصر متضاد خود یعنی صدا دریافت

می­شود.


محمود دولت­آبادی، نویسندۀ واقع­گرای ایرانی، یکی از داستان­پردازان ادبیات اقلیمی نیز هست و بر این اساس، فضا در آثارش نقش بسزایی ایفا می­کند. به علاوه، با وجود جایگاه ویژۀ زبان در رمان­هایش، سکوت نزد وی به­عنوان عنصری معناآفرین بروز می­یابد.

پژوهش حاضر، با هدف نشان دادنِ فرایند شکل­گیری سکوت در کلیدر و جای خالی سلوچ و با تکیه بر رویکرد تنشی گفتمان و نشانه ـ معناشناسی فضا، سعی دارد سکوت را در برخی از

ساخت­های فضابنیان این دو رمان بررسی کند. در این راستا، مطالعۀ رده­های حسّی گفتمان، میدان شنیداری و ارتباط آن­ها با تکوین سکوت در فضاها اجتناب­ناپذیر است. همچنین، بررسی­ها نشان

می­دهد که ساخت­های گفتمانی از اصل فرایند زایشی تبعیت می­کنند و فضاهای هراس­آلود و سیاهی که در لایۀ صوری این دو رمان به تصویر کشیده شده، به دور از نقش ارجاعی صرف، در سطحی عمیق­تر ناظر به خفقان موجود در دورۀ هم­عصر این دو رمان، و در ژرف­ترین لایه­ها، نشان­دهندۀ زوال و مرگ است.



کلیدواژه‌ها

موضوعات


چهل‌تن، امیرحسن و فریاد، فریدون (1393). ما نیز مردمی هستیم. چ 4. تهران: چشمه.
دولت‌آبادی، محمود (1385). جای خالی سلوچ. تهران: چشمه.
................................... (1387). کلیدر. تهران: فرهنگ معاصر.
رضایی‌راد، محمد (1381). نشانه‌شناسی سکوت و سانسور سخن. تهران: طرح نو.
شعیری، حمیدرضا (1388). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.
صادقی، لیلا (1389). «کارکرد گفتمانی سکوت در ساخت‌مندی روایت داستان کوتاه». جستارهای زبانی. دوره‌ی 1. شماره‌ی 2. صص. 69-88.
.................. (1389). «نقش‌های ارتباطی سکوت در خوانش متون ادبیات داستانی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شماره‌ی 19. صص. 187-212.
................... (1390). «گفتمان دلالی سکوت از دیدگاه زبانشناسی». پژوهش‌های زبانشناسی تطبیقی. دوره-ی 1. شماره‌ی 1. صص. 163-183.
................... (1390). کارکرد گفتمانی سکوت در داستان کوتاه ایرانی معاصر. تهران: نقش‌جهان.
میرعابدینی، حسن (1386). صد سال داستان‌نویسی در ایران. چ 4. تهران: چشمه.
نایبی، سلما و شعیری، حمیدرضا (1395). «تحلیل بازنمایی سکوت بر اساس کارکرد تنشی گفتمان در سینمای کیشلوفسکی». نامه‌ی هنرهای نمایشی و موسیقی. شماره‌ی 12. صص. 65-80.
References
Athari Nikazm, Marzieh. (2006). Vision, passion, point de vue: un modèle sémiotique chez Paul Valéry. Thèse de Doctorat (sous la dir. Denis Bertrand). Université Paris 8.
Bakhtine. Mikhaïl. (1978). Esthétique et théorie du roman. Paris: Gallimard.
Barthes, Roland. (1985). « Sémiologie et urbanisme », in L'Aventure sémiologique. Paris: Seuil. pp. 261-271.
Bertrand, Denis. (1985). L'Espace et le sens: Germinal d'Emile Zola. Paris-Amsterdam: Hadès-Benjamins.
……………….. (2009). « De la topique à la figuration spatiale », in Actes sémiotiques, N° 112, version en ligne http://epublications.unilim.fr/revues/as/2532, consultée le 15 Janvier 2018.
Bonnet, Claude et al. (1989). Traité de psychologie cognitive 1. Paris: Bordas
Courtés, Joseph. (1991). Analyse sémiotique du discours, de l'énoncé à l'énonciation. Paris: Hachette.
Eagleton, Terry. (1983). Literary Theory: An Introduction. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Fontanille, Jacques. (1995). Sémiotique du visible. Des mondes de lumière. Paris: PUF.
…………………... (1999). « Modes du sensible et syntaxe figurative », in Nouveaux actes sémiotiques. Limoges: PULIM.
…………………... (2000). « Espaces du sens. Morphologies spatiales et structures sémiotiques », in L'Espace. Acte du congrès de l'association canadienne des sociétés savantes. pp. 1-21.
Greimas, Algirdas Julien et Courtés, Joseph. (1993). Sémiotique. Dictionnaire raisonné de la théorie du langage. Paris: Hachette.
Hébert, Louis. (2005). « Le schéma tensif: synthèse et propositions », in Tangence, No 79. pp. 111-139.
Hénault, Anne et Bayeart, Anne (Sous la dir.). (2004). Ateliers de sémiotique visuelle. Paris: PUF. Coll. Formes sémiotiques.
Lotman, Youri. (1973). La Structure du texte artistique. Paris: Gallimard.
Merleau-Ponty, Maurice. (1964). L'œil et l'esprit. Paris: Gallimard.
………………………… (1989). Le primat de la perception et ses conséquences philosophiques. Paris: Cynara.
Mitterand, Henri. (1980). Le discours du roman. Paris: PUF.
Navarette, Pierre-Antoine. (2013). Espace et tension de signification: toposyntaxe, route et structure de chemin dans Le Mont Damion d'André Dhôtel. Thèse de doctorat. Université de Limoges.