استعاره و گفت‌وگومندی در رجزهای شاهنامه بر اساس نظریۀ باختین

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه سمنان، ایران
2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه سمنان، ایران
چکیده
در میان انواع بلاغی کاربردی در شاهنامه، استعاره یکی از تأثیرگذارترین نمونه­های بلاغی است که فردوسی با استفاده از آن توانسته در آنِ واحد به تخیل­سازی، اغراق، حرکت و تصویرسازی بپردازد و از آن به­عنوان ابزاری جهت ایجاد فضای گفتمانی بهره ببرد و با کاربرد آن، فضایی گفت­وگومحور به­وجود آورد. از آنجایی ­که در رجزهای شاهنامه با متن گفتمانی روبه­رو هستیم، درمی­یابیم که هر کلمه نقبی است به ادراک کلمۀ پیشین و راهی است به سوی ادراک کلمۀ آتی. هر واژه یا با واژۀ دیگر و بیگانه برخورد می­کند یا اینکه نظام اعتقادی و ذهنی مخاطب را هدف می­گیرد. در رجز هر دو حالت وجود دارد. پس رجز نظامی گفت­وگومدار است و گفت­وگوهای آن به سوی استعاره­سازی حرکتمی­کند؛ یعنی بخشی از استعاره­سازی­­های رجزهای شاهنامه به ایجاد نوعی فضای گفت­وگومدار منجر شده­اند. با توجه به نظریۀ باختین، میان گفت­وگومندی و چندصدایی رابطه­ای تنگاتنگ وجود دارد و زبان نیز در سرشت خود «گفت­وگو» است، صرف­نظر از اینکه چه پاسخی به­صورت بالفعل ارائه خواهد شد. چندصدایی نیز ویژگی گفت­وگومندی است و شاهنامه نیز متن گفت­وگومدارِ چندصداست. هدف از تحقیق پیش رو این است که با تکیه بر نظریۀ گفت­وگومداری باختین و ارتباط آن با استعاره­سازی، به بررسی ارتباط رجزهای شاهنامه با روایت­سازی بپردازد و نشان دهد که این ویژگی چگونه در بازپردازی وجوه کنش، تعلیق و تعویق آن­ها دخالت دارد و می­تواند سبب بروز فضای گفت­وگومدار و گسترش آن برای انتقال کنش­­ها شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


منابع:
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
-. احمدی، بابک، 1372،. ساختار و تأویل متن جلد دوم. تهران، نشر مرکز
- اخوت، احمد، 1371، دستور زبان داستان، اصفهان، نشر فردا
- استوار نامقی، سید محمد، 1395، استعاره مفهومی رد در شاهنامه، پایگاه فرهنگی اطلاع رسانی تبیان
- امرایی، بابک، 1390، تحلیل نشانه‌شناختی طراحی پسامدرن، شماره شانزده، سال هشتم، صص65-78
- امن‌خانی، عیسی و علی مددی، منا، 1393، فردوسی و گفتمان مدرن ایران، جستارهای ادبی، شماره185
- اوجی، مرضیه، 1392، پلی فونی و یا چند آوایی در شعر، وبگاه شعر نو
- باختین، میکاییل، 1389، تخیل مکالمه‌ای، تهران، نشر نی، ترجمه رویا پورآذر
- بهار، مهرداد،1373، پژوهشی در اساطیر ایران. تهران، نشر آگاه.
- بهرامیان، زهرا و علوی مقدم، مهیار و کاویان، فیروزه، 1396، کاربرد رواین شناسی، نظریه زمان در روایت، ژرازژنت در رمان جای خالی سلوچ، دوفصلنامه روایت شناسی، سال1، شماره2، صص 25-1
- پورآذر، رویا،1387، تخیل مکالمه ای، جستارهایی درباره رمان، نشریه نقد ادبی، دوره 1، شماره4، صص189-193
- تمیم داری، احمد و لک، ایران، 1395، بررسی تطبیقی ساختار مناظره و گفت و گوی قهرمانان در شاهنامه فردوسی، ایلیاد و اُدیسه هومر بر پایه برخی دستاوردهای مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی با تکیه بر روش تحلیل گفتمان انتقادی ایران فصل‌نامۀ علمی- پژوهشی پژوهش‌های ادبیات تطبیقی 175 - دوره 4، شماره 2، تابستان 1395، صص 133
- تودوروف، تزوتان،(1391)، منطق گفتگویی میکاییل باختین، مترجم داریوش کریمی، نشر مرکز، چاپ دوم
- توفیقی، حسن و تسنیمی، علی و علوی مقدم، مهیار 1395، واکاوی الگوهای نظام‌مند استعاری و صورت‌‌های بلاغی، دو فصلنامه بلاغت کاربردی و نقد ادبی، سال2 ، شماره1، بهار و تابستان1395
- حسین پناهی، فردین و شیخ احمدی، سید اسعد، 1396، نشریه فنون ادبی، دوره9، شماره 2، صص 103-118
- حسین زاده، حسین، 1386، ررزم ابزارهای مجازی در شاهنامه، نشریه کاوش‌نامه،سال هشتم شماره 14 ، بهار و تابستان
- حمیدیان، سعید 1372،، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، نشر مرکز
- خدادادی، فضل الله، 1395، تبیین تفاوت‌های متن روایی و غیر روایی، متن پژوهی ادبی، سال21، شماره71،
- رامین نیا ، مریم، 1393، تأملی در نقد روایت با رویکرد منطق مکالمه‌ای و چندآوایی، فصلنامه علمی – پژوهشی ادبیات پارسی معاصر، سال4، شماره4
- ساسانی، فرهاد، 1387، استعاره، انتشارات فرهنگستان هنر، چاپ1
- سرامی، قدمعلی، 1392، از رنگ گل تا رنج خار، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم
- سیفی، آرش، 1393، پیرامونِ مفهومِ پلی‌فونی یا چند صدایی در ادبیات، وبگاه سایه‌ها
- شفق، اسماعیل و جهان رمضان، سمیرا، 1390، مضامین حرکت در شاهنامه، پژوهشنامه زبان و ادب پارسی، گوهر گویا، سال5، شماره4، پیاپی20، صص 65-92
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1372، صورخیال در شعر فارسی، تهران، انتشارات آگاه
- شعبانیان، علی رضا، 1394، تأملی در ساختار شعر پارسی، نشریه زیباشناسی ادبی، دوره6، شماره 23
- شعیری، حمیدرضا، 1385، تجزیه و تحلیل نشانه‌معناشناختی گفتمان، تهران، نشرسمت، چاپ اول
- شعیری، حمیدرضا، 1395، نشانه معناشناسی ادبیات، نظریه و روش تحلیل گفتمان، تهران، مرکزنشرآثار علمی دانشگاه تربیت مدرس، چاپ اول
- صفوی، کوروش،1396، استعاره، انتشارات علمی
- صالح‌پور، اردشیر، 1387، روزنامه جام جم ۱۳۸۷/۱۲/۱۵، هنرو ادبیات، دیدگاه چند صدایی باختین
- عبدالحسینی، حسین، 1392، ساختار تولید و درک استعاره از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی، دو فصلنامه علمی پژوهشی صحیفه مبین، شماره54، سال نوزدهم
- علی پور، ساناز و شریفی، شهلا و ایزانلو، علی، 1395، روشی برای شناسایی استعاره در گفتمان، نشریه زبان‌شناسی و گویش‌های خراسانی، شماره 14، صص 111-139
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، 1394، براساس نسخه مسکو، تهران، انتشارات پیام عدالت، چاپ سوم
- فلاح، غلام علی، 1387، جایگاه فن مناظره در شاهنامه فردوسی، نشریه علمی، پژوهشی گوهر گویا، شماره ۵
- گندم‌کار، راحله، 1391، نگاهی تازه به چگونگی درک استعاره در زبان فارسی، نشریه ادب‌پژوهی، شماره نوزدهم بهار، صفحات 151-167
- لگزیان، جواد، 1394، ادبیات و انچه بازمی نمایاند، دایره المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی
- مجرد، مجتبی، 1392، نقد و بررسیِ یک روایت شفاهی درباره فردوسی، همایش شاهنامه و پژوهش‌های آئینی
- محمودی، خیرالله و کرمی، آزاده، 1393، روان‌شناسی جنگ در شاهنامه، مجله شعر پژوهی، سال6، شماره4، پیاپی22
-‌ موذنی، علی محمد و خنجری، شهروز، 1393، تحلیل برخی از استعاره‌های مفهومی فارسی با استفاده از الگوی شبکه و ادغام، ادب فارسی، سال4، شماره 1، بهار و تابستان
- نامور مطلق، بهمن، 1387، باختین، گفتگومندی و چندصدایی مطالعۀ پیشابینامتنیت باختینی، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 57 ، بهار 87
- واعظی، مرادعلی،1370، وصف در شاهنامه فردوسی، پایان نامه کارشناسی ارشد
- همایی، جلال الدین؛1380، فنون و صناعات ادبی، تهران، انتشارات نیما، چاپ هجدهم
- Lakoff, G. and M. Johnson, (1980). Metaphors We Live By Chicago and London: University of Chicago
Bakhtin,Mikail Mikailovich, A conversation imagination A quest about the novel -