واکاوی نظریه‌ها در ماهیت، و کارکرد حروف جر در زبان قرآن

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 استاد زبان و ادب عربی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
در میان حروف، حروف جر از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند؛ زیرا در جمله، به عنوان رابط میان فعل‌ها و اسم‌ها عمل می‌کنند. در‌نتیجه، فهم رابطه میان فعل و اسم، منوط بر تعریف دقیق حروف جر و شناخت ماهیت آن‌ها و نوع رابطه‌ای است که میان فعل و اسم ایجاد می‌کنند. نحویان متقدم، حروف جر را رابط میان فعل و اسم می‌دانند؛ اما نحویان متأخر، عادتا حروف جر را حروفی معرفی می‌کنند که اسم پس از خود را مجرور می‌سازند.

این اختلاف در تعریف، موجب بروز اختلاف فراوانی در تعیین تعداد حروف جر و تحلیل معانی آن‌ها شده است. این جستار، با بررسی تعاریف گوناگون حروف جر، به روش تحلیلی-توصیفی، در صدد یافتن تعریفی دقیق برای حروف جر است که با وضع طبیعی این حروف در کاربرد عرب، به ویژه کارکرد آن‌ها در قرآن منطبق باشد تا با بهره‌گیری از آن به عنوان یک شاخص علمی بتوان، آراء نحویان را در ماهیت، تعداد، تقسیمات و معانی حروف جر، ارزیابی کرد.

بر اساس نتایج این پژوهش، تعریف متقدمان از حروف جر به صواب نزدیک‌تر و مناسب‌تر است و آن به معنای رساندن یا تعدیه معنای فعل و مانند آن به اسم است و اسم‌ها را به فعل‌ها اضافه می‌کند پس اصطلاحات «جر» و «اضافه» بر هم منطبقند و اصطلاح «خفض» جنبه عمل اعرابی این حروف را می‌نمایاند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
ابن القیم الجوزیه، محمد بن أبی بکر بن أیوب بن سعد شمس الدین، بدائع الفوائد، دار الکتاب العربی، بیروت، بی تا.
ابن انباری، عبد الرحمن بن محمد ، أسرار العربیه، محقق: هبود، برکات یوسف‌، بیروت: دار الأرقم، الطبعه الأولی، بیتا.
ابن ‌جنی، عثمان بن جنی‌، الخصائص، محقق: هنداوی، عبدالحمید، بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعه الثالثه، بی تا.
ابن حاجب، عثمان بن عمر، الکافیه (فی علم النحو) و الشافیه (فی علمی التصریف و الخط)، محقق: شاعر، صالح عبد العظیم‌، قاهره: مکتبه الآداب‌، الطبعه الأولی، بی تا.
ابن سراج، محمد بن سری ، الأصول فی النحو، محقق: عثمان، محمد، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه، الطبعه الأولی، بی تا.
ابن طاووس، علی بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، الطبعه الأولی، ۱۳۷۶ ه ش.
ابن عصفور، علی بن مومن‌، المقرب و معه مثل المقرب، محقق: معوض، علی محمد، بیروت: ‌ دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، بی تا.
ابن منظور الأنصاری الرویفعی الإفریقی، أبو الفضل، ج مال الدین، محمد بن مکرم بن علی، لسان العرب، بیروت: دار صادر، الطبعه الثالثه، ۱۴۱۴.
ابن هشام الأنصاری، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، بیروت: المکتبه العصریه، ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
ابن هشام، عبد الله بن یوسف‌، أوضح المسالک إلی ألفیه ابن مالک، محقق: عبدالحمید، محمد محیی الدین، ‌بیروت: المکتبه العصریه، الطبعه الأولی، بی تا.
اصغری، بهنوش، حروف جر در قرآن کریم، با رویکرد نحوی بلاغی، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، گروه زبان و ادب عربی. ۱۳۸۸ ه ش.
بابتی، عزیزه فوال‌، المعجم المفصل فی النحو العربی، بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، بی تا.
الخضری، محمد أمین، من أسرار حروف الجر فی القرآن الکریم، قاهره: مکتبه وهبه، الطبعه الأولی، ۱۴۰۹ ه ق.
دعکور، ندیم حسین‌، القواعد التطبیقیه فی اللغه العربیه، بیروت: مؤسسه بحسون، الطبعه الثانیَ، بی تا.
رضی الدین، محمد بن الحسن الاسترابادی النحوی، شرح الرضی علی الکافیه، جامعه الإمام محمد بن سعود الإسلامیه، ۱۴۱۷/۱۹۶۶.
زجاجی، أبو القاسم، الإیضاح فی علل النحو، المحقق: الدکتور مازن المبارک، بیروت: دار النفائس، الطبعه الخامسه، ۱۴۰۹ ه ق.
عبابنه، یحیی عطیه‌، تطور المصطلح النحوی البصری من سیبویه حتی الزمخشری، اربد: ‌ عالم الکتب الحدیث‌، الطبعه الأولی، بی تا.
عبد الجلیل، عمر صابر، حروف الجر فی العربیه، قاهره: دار الثقافه العربیه، الطبعه الأولی، ۲۰۰۰ م.
عکبری، عبدالله بن حسین‌، اللباب فی علل البناء و الإعراب‌، محقق: عثمان، محمد، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه، بی تا.
عواد، محمد حسن، تناوب حروف الجر فی لغه القرآن، عمان: دار الفرقان للنشر و التوزیع، بی تا.
فارسی، حسن بن احمد ابو علی، الحجه فی علل القراءات، بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعه العلمی، ۱۴۲۸ ه ق.
فاکهی، عبد الله بن محمد احمد ، کشف النقاب عن مخدرات ملحه الإعراب‌، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی‌، الطبعه الأولی، بی تا.
الفراء، أبو زکریا، یحیی بن زیاد بن عبد الله بن منظور الدیلمی، معانی القرآن، القاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۱۹۸۰.
الفراهیدی، خلیل بن احمد ، المنظومه النحویه للخلیل بن أحمد الفراهیدی‌، قاهره: دار العلوم، الطبعه الأولی، بی تا.
کفعمی، ابراهیم علی عاملی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، الطبعه الأولی، ۱۴۱۸ ه ق.
المبرد، محمد بن یزید ، المقتضب، ‌محقق: حمد، حسن‌، بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، بی تا.
مدنی، علیخان بن احمد ، الحدائق الندیه فی شرح الفوائد الصمدیه، محقق: سجادی، ابو الفضل‌، قم: ذوی القربی‌، الطبعه الأولی، بی تا.
المهدی، صلاح بن علی، النجم الثاقب، شرح کافیه ابن الحاجب، ‌ محقق: حسن نبغه، محمد جمعه‌، صنعا: مؤسسه الإمام زید بن علی الثقافیه، الطبعه الأولی، بی تا.
النحاس، أحمد بن محمد بن إسماعیل، إعراب القرآن، بیروت: دار المعرفه، الطبعه الثانیه، ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
الهلالی، هادی عطیه مطر، الحروف العامله فی القرآن الکریم، بین النحویین والبلاغیین، بیروت: المزرعه بنایه الأمان، الطبعه الأولی، ۱۹۰۱ ق.