شواهدی آماری از نقش‌های وجهی «بـ» در فارسی نو: مطالعه‌ای درزمانی

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسنده
استادیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران.
چکیده
عنصر تصریفی «بـ» در نظام وجه فارسی نو تاکنون سه نقش دستوری نشانۀ وجه التزامی، نشانۀ وجه امری و نشانۀ آینده را برعهده داشته ‌است که وجه اشتراک آن­ها غیرقطعی ­بودن وقوع رویداد (درتقابل با گزارش وقوع قطعی رویداد در وجه اخباری) است. تحقیق حاضر که بر اساس پیکره­ای متشکل از نمونه­گیری از 55 اثر مکتوب در یک بازۀ یازده قرنی (قرن 4 تا 14 هجری) انجام گرفته ‌است، نشان می­دهد که در طول این دوره، بسامد «بـ» در نقش نشانۀ وجه التزامی سه برابر، و در نقش نشانۀ وجه امری دوونیم برابر شده‌ است، ولی نقش وجهی سوم (نشانۀ آینده) عمدتاً در قرن­های 4 تا 6 فعال بوده و به­تدریج متوقف شده ‌است. همچنین، به­استناد داده­های پیکره و آمارهای توصیفیِ ارائه­شده در مقاله، از قرن 13 کاربرد «بـ» که قبلاً تقریباً منحصر به افعال ساده بوده، به قلمرو افعال مرکب نیز گسترش یافته ‌است. ازسوی دیگر، بی­نظمی­هایی در آمارهای افزایش بسامد «بـ» در پیکره در طول یازده قرن دیده می­شود که نگارنده تلاش کرده ‌است با توسل به فرضیه­هایی چون کهن­گرایی دستوری در بعضی متون و تحریف احتمالی الگوهای دستوری در فرایند نسخه­نویسی، آن­ها را تحلیل کند. درمجموع، آمارها نشان می­دهد که دستوری‌شدگی «بـ» از قبل از قرن 4 آغاز شده بوده و در طول این یازده قرن ادامه یافته و در فارسی امروز نیز بسامد آن همچنان در دهه­های اخیر در حال افزایش بوده ‌است.


کلیدواژه‌ها

موضوعات


• احمدی گیوی، حسن (1380). دستور تاریخی فعل. تهران: قطره.
• اکبری، منوچهر و مونا ولی‌پور (1395). «نقد و تحلیل انواع وجه فعلی در فارسی». ادب فارسی. 17: 1-15.
• بهار، محمدتقی (1373). سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی. تهران: امیرکبیر. چاپ هفتم.
• رضایتی کیشه‌خاله، محرم و آرزو ابراهیمی دینانی (1395). «فعل آینده در زبان‌ها و گویش‌های ایرانی». زبان فارسی و گویش‌های ایرانی. 1: 7-26.
• غلامرضایی، محمد (1377). سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو. تهران: جامی.
• ------------- (1394). سبک‌شناسی نثر پارسی از قرن چهارم تا قرن چهاردهم. تهران: سمت.
• علیائی مقدم، مهدی (1392). «مسئلۀ کهنه‌گرایی در فرهنگ‌نویسی تاریخی فارسی». فرهنگ‌نویسی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان). 5و6: 105-118.
• لازار، ژیلبر (1384). دستورزبان فارسی معاصر. ترجمه مهستی بحرینی. تهران: هرمس.
• ماهوتیان، شهرزاد (1378). دستورزبان فارسی از دیدگاه رده‌شناسی. ترجمه مهدی سمائی. تهران: نشر مرکز.
• مرادی، روناک (1391). «تعامل پیشوند التزامی با پیشوند نفی در کردی سورانی». پژوهش‌های زبانی. دوره3، ش1: 99-116.
• مستعلی پارسا، غلامرضا (1395). «نقد و بررسی سبک‌شناسانۀ شعر دورۀ بازگشت». متن‌پژوهی ادبی. 68: 7-39.
• مظاهری، جمشید، مرتضی هاشمی و مهدی متولی (1383). «بررسی و تحلیل وجه التزامی در دستورزبان فارسی». مجله دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان. دوره2، 38: 95-108.
• مفیدی، روح‌الله (1395) «شکل‌گیری ساختواژۀ نمود و وجه در فارسی نو». دستور (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان). 12: 3-68.
• ناتل خانلری، پرویز (1362). دستورزبان فارسی. تهران: توس.
• --------- (1365). تاریخ زبان فارسی. تهران: فردوس.
• نغزگوی کهن، مهرداد (1392). «تغییرات نقشی بـ در فارسی نو از منظر دستوری‌شدگی». مجموعه مقالات نخستین همایش ملی بررسی واژه‌بست در زبان‌های ایرانی. تهران: نویسه. ص37-59.
• Bybee, Joan L. (1985). Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Bybee, Joan, et al. (1994). The Evolution of Grammar: Tense, Aspect, and Modality in the Languages of the World. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Chambers, J. K., and Peter Trudgill (2004). Dialectology. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press.
• Darzi, Ali (2008). “Subjunctive-Negation Interaction in Persian”. Proceedings of the 18th International Congress of Linguists, Korea University, Seoul. p.1684-1695.
• ----------- and Saera Kwak (2015). “Syntax and semantics of subjunctive clauses in Persian”. Lingua. 153:1-13.
• De Haan, Ferdinand (2011). “Typology, Tense, Aspect and Modality Systems”. In Song, Jae Jung, The Oxford Handbook of Linguistic Typology. Oxford: Oxford University Press. p.445-464.
• Ilkhanipour, Negin (2017). “On subjunctive clauses and irrealis mood in Persian”. Canadian Journal of Linguistics. 63(1):100-111.
• Palmer, F. R. (2001). Mood and Modality. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press.
• Portner, Paul (2018). Mood. Oxford: Oxford University Press.
• Timberlake, Alan (2007). “Aspect, Tense, Mood”. In Shopen, T. (ed), Language Typology and Syntactic Description. Volume III: Grammatical Categories and the Lexicon. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press.
• Velupillai, Viveka (2012). An Introduction to Linguistic Typology. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Wardhaugh, Ronald, and Janet M. Fuller (2014). An Introduction to Sociolinguistics. 7th ed. Wiley-Blackwell.