کارکرد استعاره‌های شناختی مفهوم «دل» در دیدگاه سنایی

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.
2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
چکیده
زبان‌شناسان شناختی بر +این باورند که نظام اداراکی انسان ذاتاً استعاری است. آن‌ها استعاره را مربوط به قلمرو اندیشه و فراتر از حوزۀ زبان می‌دانند. استعاره در نظریۀ معاصر به معنای مفهوم‌سازی پدیده‌های پیچیده و نامحسوس ذهن از سوی تجارب ملموس و حسی انسان است. اهمیت بررسی مفهوم «دل» در ناشناختگی و ماورائی‌ بودن آن در زبان و ادبیات، به‌ویژه عرفان است. واژۀ دل معانی گسترده و متنوّعی را القا می‌کند. از این‌ رو، بررسی شگردهای پردازش استعاری دل در شناسایی عواطف و نظام اندیشگانی شاعر بسیار مهم است. بنا بر این اهمیت، پژوهش حاضر می‌کوشد با هدف شناسایی مکتب فکری سنایی در این راستا و برخی ظرایف ذهنی و بیانی حاکی از آن، به توصیف و تحلیل شگردها و ابزارهای محسوس کردن «دل» در اندیشۀ این شاعر در چارچوب نظریۀ شناختی و کارکردهای مفهوم‌سازی آن بپردازد. نتایج نشان می‌دهد که پربسامدترین نوع استعارۀ دل، هستی‌شناختی و چشمگیرترین آن از نوع شیء‌انگاری است که حاکی از تأثیر تجارب اولیۀ ذهنی و ناخودآگاه جمعی بر ذهن شاعر در فهم دل است. القای مفاهیم عاطفی (عشق‌ورزی، حزن و شادی)، تبیین مفاهیم اخلاقی (شکیبایی و نفس و دنیاگرایی)، جایگاه تجلی حق بودن، اندیشه‌ورزی ‌و دانایی و نیز رازداری به ترتیب از مهم‌ترین کارکردهای معنایی دل است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. افراشی، آزیتا (1390). نگاهی به تاریخچۀ مطالعات استعاره، استعاره(مبنای تفکّر و ابزار زیبایی آفرینی). به کوشش فرهاد ساسانی. تهران: سورۀ مهر.
2. ایمانیان، حسن و زهره نادری (1392). «استعاره‌های جهتی نهج‌البلاغه از بُعد شناختی». فصلنامۀ پژوهشنامۀ نهج‌البلاغه. سال اوّل. شمارۀ 4. صص 73-92.
3. بهنام، مینا (1389). «استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس». نقد ادبی. شمارۀ 10، 91-114.
4. پورابراهیم، شیرین(1388). بررسی زبان‌شناختی استعاره در قرآن: رویکرد نظریّۀ معاصر (چارچوب شناختی). رسالۀ دکتری. استاد راهنما: ارسلان گلفام. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
5. حکیمی‌فر، محمد(1396). پیوند استعارۀ مفهومی و ایدئولوژی در قصاید ناصرخسرو. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. استاد راهنما: محمّد بارانی. زاهدان:دانشگاه سیستان و بلوچستان.
6. راسخ‌مهند، محمّد (1393). درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی: نظریّه‌ها و مفاهیم. تهران: سمت.
7. سبزعلیپور، جهاندوست و سهیلا وزیری (1397). «بررسی استعارۀ مفهومی عرفان خرابات است در دیوان حافظ». پژوهش‌های ادب عرفانی. شمارۀ36. صص25-51.
8. سجادی، جعفر (1370). فرهنگ اصطلاحات وتعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
9. سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1380). دیوان. به سعی و اهتمام مدرّس رضوی. تهران: سنایی.
10. شفیعی، فاطمه؛ حبیب‌الله قاسم‌زاده؛ حسن عشایری؛ فرزانه صفوی‌منش و مهدی پورمحمد (1399). «نگاشت حوزه‌ای یا نگاشت طرح‌واره‌ای؟! چگونگی فرافکنی حوزۀ مبدأ استعاره‌ بر حوزۀ مقصد: بازشناسی کوتاه‌مدت دیداری و شنیداری». جستارهای زبانی، دورۀ 11، شمارۀ 2. صص 85-113.
11. صفوی، کورش (1383). درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: سورۀ مهر.
12. فتوحی، محمود (1390). سبک‌شناسی نظرّیه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن.
13. قادری نجف‌آبادی، سلیمان و منوچهر توانگر (1392). «تحلیل شناختی پاره‌ای از استعاره‌های دل در بوستان سعدی». زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان. شمارۀ8. صص21-52.
14. قادریی نجف‌آبادی، سلیمان (1391). شعرشناسی شناختی: تحلیل پاره‌ای از استعارات برگرفته از اندام‌های بدن در بوستان سعدی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. استاد راهنما: منوچهر توانگر. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
15. قاسم‌زاده، حبیب‌الله (1378). استعاره و شناخت. تهران: فرهنگان.
16. کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه و خدیجه حاجیان (1389). «استعاره‌های جهتی قرآن با رویکرد شناختی». نقد ادبی. سال 3. شمارۀ 9. صص115-139.
17. کوچش، زولتان (1396 الف). استعاره‌ها از کجا می‌آیند؟(شناخت بافت در استعاره). ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی. تهران: آگاه.
18. کوچش، زولتان (1396 ب). استعاره مقدّمه‌ای کاربردی. ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی. تهران: آگاه.
19. لیکاف، جورج و مارک جانسون (1397). استعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌کنیم به پیوست مقالۀ معاصر استعاره. ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی. تهران: آگاه.
20. مازه‌پوا، یلنا (1392). «بررسی تطبیقی مفهوم دل بر اساس نظریّۀ استعاره مفهومی در تعابیر مصطلح فارسی و اکراینی». پژوهش‌های ادبی و بلاغی. سال2. شمارۀ1(پیاپی5). صص90-101.
21. محمد‌حسین‌زاده، عبدالرضا و علی عارفی (1388). «جایگاه دل در عرفان اسلامی با تکیه بر دیدگاه مولانا». پژوهشنامۀ اخلاق. سال 2، شمارۀ 6، صص 57-80.
22. نقابی، عفت (1378). «جایگاه دل در مثنوی». مجلّۀ دانشکده ادبیّات و علوم انسانی. سال16. شمارۀ62. صص113-134.
23. نجم رازی، ابوبکر عبدالله بن محمد (1387). مرصادالعباد. تصحیح محمّدامین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.
24. یگانه، فاطمه و آزیتا افراشی (1395). «استعاره‌های جهتی در قرآن با رویکرد شناختی». جستارهای زبانی. دورۀ 7، شمارۀ 5. صص 193-216.