سلسله‌مراتب نقش‌های معنایی و روابط دستوری در زبان فارسی

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسنده
استادیار زبان‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.
چکیده
نقش‌های دستوریِ فعل لزوماً با نقش‌های معنایی آن، تناظر یک‌به‌یک ندارد. برخی زبان‌شناسان برای تعیین رابطۀ میان نقش‌های معنایی و دستوری، از مفهوم «سلسه‌مراتب تلویحی» استفاده کرده‌اند. در این پژوهش که ماهیتی توصیفی دارد ابتدا براساس «پیکرۀ گزاره‌های معنایی زبان فارسی»، «پیکرۀ نقش‌های معنایی زبان فارسی» و «پیکرۀ وابستگی نحوی زبان فارسی» که حجمی حدود سی‌هزار جمله و نیم‌میلیون کلمه دارند، سلسله‌مراتب روابط معنایی برای نقش‌های دستوریِ «فاعل»، «مفعول»، «متمم حرف‌اضافه‌ای/ مفعول غیرصریح»، «مسند» و «تمیز» مشخص شده ‌است. نتایج نشان می‌دهد که فاعل به‌لحاظ معنایی بیشتر به‌صورت «کنشگر» ظاهر می‌شود و پس از آن «پذیرا»، «تجربه‌گر» و «سبب» در رتبه‌های بعدی هستند؛ تمایلِ غالب مفعول برای حضور در جمله، به‌صورت «پذیرا» و پس از آن به ترتیب، «نتیجه»، «دربارگی» و «پذیرنده» است؛ جایگاه متمم حرف‌اضافه‌ای بیشتر با «مکان» پر می‌شود و پس از آن «پذیرا»، «پذیرنده» و «مقصد» در رتبه‌های بعدی هستند؛ و نهایتاً جایگاه مسند و تمیز، در میان نقش‌های معنایی، عمدتاً با «نسبت» پر می‌شود. در گام بعدی، سلسله‌مراتب روابط دستوری برای نقش‌های معنایی، شامل «کنشگر»، «تجربه‌گر»، «سبب»، «پذیرا»، «محرک» و «نسبت» تعیین شده ‌است. نتایج نشان می‌دهد که «فاعل» بیش از «مفعول» تمایل دارد که «کنشگر» و «تجربه‌گر» باشد؛ «فاعل» و بعد از آن «افزوده»، بالاترین تمایل را برای «سبب»بودن دارند. سه‌گانۀ حرف اضافه بیش از «فاعل» تمایل دارد که محرک باشد؛ «مفعول» و بعد از آن «فاعل» بیشترین تمایل را برای «پذیرا»بودن دارند و در نهایت «مسند» بیش از «تمیز» تمایل دارد که نقش «نسبت» را ایفا کند. علاوه‌بر تمایل غالبِ نقش‌های معنایی، برخی از هم‌وقوعی‌ها جالب‌توجه بودند که از جملۀ آن‌ها می‌توان به حضور «کنشگر» به‌منزلۀ افزوده، حضور «تجربه‌گر» در جایگاه مفعول و در مقابل آن حضور «محرک» در جایگاه فاعل اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


بهرامی، فاطمه (1392) معرفگی و نمایه‌سازی مفعول در زبان فارسی، پژوهش‌های زبانی، د 4، ش2، صص 1-20.
-------------- (1392) نمایه‌سازی مفعول صریح و جانداری، مجموعه مقالات نهمین همایش زبان‌شناسی ایران، تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
بهرامی، کاوه (1396). بررسی سلسله‌مراتب دسترسی نقش‌های نحوی در زبانهای آلمانی و فارسی، دوماهنامه جستارهای زبانی، د 8، (پیاپی 38، )، صص 42-23.
طبیب‌زاده، امید. (1391). دستور زبان فارسی بر اساس نظریۀ گروه‌های خودگردان در دستور وابستگی. تهران: مرکز.
طبیب‌زاده، امید. (1395). تناوب‌های گذرایی در فارسی؛ پژوهشی بر اساس آراء بت لوین. جستارهای زبانی. د7. ش2 (پیاپی 30).
علیزاده علی، و فرزانه رزقی (1394). جایگاه سازه‌های موضوعی زبان فارسی در ساخت لایه‌ای بند دستور نقش و ارجاع، مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، صص 409-429.
فرخی‌راد، الهام (1386). بررسی پیوستار نقش‌های معنایی در زبان فارسی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.
قلی‌پورکشمرزی، حمیدرضا (1397). بررسی نقش‌های معنایی در ساخت‌های ظرفیتی نحوی مشابه در افعال فارسی بررسی دو ساخت «فاعل، مفعول حرف‌اضافه‌ای از» و «فاعل، مفعول حرف‌اضافه‌ای به»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی.
مشکوه‌الدینی. مهدی. (1379). دستور زبان فارسی بر پایۀ نظریه گشتاری. ویرایش دوم. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
میرزائی، آزاده، امیرسعید مولودی. (1394). نخستین پیکرۀ نقش‌های معنایی زبان فارسی، علم زبان. دوره 2، شماره 3، صفحه 29-48.
ناتل خانلری. پرویز. (1392). دستور زبان فارسی. ویرایش 3. تهران: توس.
Comrie, Bernard (1989). Language universals and linguistic typology. Oxford: Blackwell.
Croft, William (1990). Typology and universals. Cambridge: Cambridge University Press.
Dowty, David R. (1991). Thematic proto-roles and argument selection. Language. 67(3), pp. 547-619.
Fillmore, Charles. J. (1968). The case for case. In E. Bach, & R. T. Harms (Eds.), Universals in linguistic theory (pp. 1-88). New York, NY: Holt, Rinehart, and Winston.
Fillmore, Charles. J. (1976). Frame semantics and the nature of language. Annals of the New York Academy of Sciences. Vol. 280. pp. 20-32.
Givón. Talmy (1984).Syntax: A functional-typological Introduction. Vol. 1. Amsterdam: Benjamins.
Jackendoff, Ray (1972). Semantic Interpretation in Generative Grammar. Cambridge: MIT Press.
Kipper, Karin, Anna Korhonen, Neville Ryant and Martha Palmer (2006) Extending VerbNet with novel verb classes. Proceedings of LREC. Vol. 2006. pp. 1027-1032.
Kipper, Karin, Anna Korhonen, Neville Ryant and Martha Palmer. (2008) A large-scale classification of English verbs. Language Resources and Evaluation 42, no. 1: 21-40.
Mirzaei, Azadeh & Amirsaeid Moloodi (2016). Persian proposition Bank. In Proceedings of the 10th International Language Resources and Evaluation. Portorož (Slovenia). May. pp. 3828-3835.
Palmer, Marta, Daniel Gildea and Paul Kingsbury (2005). The proposition bank: An annotated corpus of semantic roles. Computational linguistics. 31(1). pp. 71-106.
Rasooli, Mohammad Sadegh, Manouchehr Kouhestani, and Amirsaeid Moloodi (2013). Development of a Persian syntactic dependency treebank. In Proceedings of the 2013 Conference of the North American Chapter of the Association for Computational Linguistics: Human Language Technologies. Atlanta, USA, pp. pp. 306-314.
Saeed, John I. (2003). Semantics. Blackwell publishing.
VerbNet Guidelines, https://verbs.colorado.edu/verb-index/VerbNet_Guidelines.pdf