واکاویِ ایدئولوژیِ خودی‌سازیِ غرب و بیگانه‌سازیِ حکومت در داستان‌نویسی مدرن ایران برمبنای رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی (مطالعۀ موردی: سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیگ)

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 استادیار زبان‌شناسی همگانی دانشگاه دامغان، دامغان، ایران
2 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دامغان، دامغان، ایران
چکیده
رمان اجتماعی ـ انتقادی سیاحت‏نامۀ ابراهیم‏بیگ اثری است که نویسندۀ آن با استفاده از غربِ خودی‏سازی‏شده، به انتقاد از جامعۀ خود و نهادهای سیاسی و مذهبیِ آن پرداخته است. در این گفتمان، تقابل ایران و غرب تلاشی برای ازبین بردن شکاف میان خود و دیگری، از طریق معکوس کردن نقش آنان و عجیب و غریب نشان دادن «خود» بیش از «دیگری» است. جستار حاضر با شناسایی شیوه‏ها و راهبردهای گفتمانی‏شدۀ بازنماییِ ایدئولوژی در داستان مزبور، می‏کوشد به دو سؤال بنیادین پاسخ گوید: الف) راهبردهای گفتمانی چگونه به انتقال ایدئولوژی نویسنده می‏پردازند؟ ب) معکوس‏سازیِ گفتمانی که نتیجۀ فرایند خودی‏سازیِ غرب است، در داستان به چه نحو نمود یافته است؟ هدف این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است، بررسی بازنمایی غرب در رمان ابراهیم‏بیگ از منظر مربع ایدئولوژیک ون‏دایک است. دستاورد اصلی پژوهش بیانگر آن است که تصویر غرب در گفتمان مراغه‏ای، به‏عنوان یک روشنفکر تجددخواه، نمایندۀ تصویر کلیشه‏ای که در روان ایرانیان از این پدیده وجود دارد، نیست. وی در گفتمان خود، با استفاده از استراتژیِ کلی قطبی‏سازی، بر نقاط قوت غرب به‌مثابۀ گروه خودی، تأکید کرده و نقاط ضعف حاکمان ایران به‏عنوان گروه غیرخودی را برجسته‏تر بازنمایی کرده است. نویسنده در توصیف گروه «خودی» با کاربست راهبردهایی چون قطب‏بندی، مقایسه، دلالت ضمنی، دراماتیزه ‏کردن و کنایه، روحیۀ آزادگی، وارستگی و سخت‏کوشی آنان را در متن القا می‏کند و در بازنمایی گروه «غیر‏خودی»، با بهره‏گیری از راهبردهایی چون توصیف کنشگر، اغراق، و بازی با اعداد، ویژگی‏هایی همچون طمع‏ورزی، بیدادگری، واپس‏گرایی، و فریبکاری را به مخاطب نشان می‏دهد.


کلیدواژه‌ها

موضوعات


• آزاد، امید (1387). تجزیه و تحلیل خبر 20:30 در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران. دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات.
• آقاگل‌زاده، فردوس(1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• آقاگل‌زاده، فردوس؛ دهقان، مسعود(1392). «تحلیل شیوه‌های بازنمایی گزینش خبر بر مبنای رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی». جستارهای زبان. دوره 5. شماره 4. صص 1-16.
• آقاگل‌زاده، فردوس؛ غیاثیان، مریم(1386). «رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی». مجلۀ زبان و زبان-شناسی. دورۀ 3. شمارۀ 5. بهار و تابستان. صص 54- 39
• آقاگل‌زاده، فردوس؛ فیروزیان پوراصفهانی، آیلین(1395). «بررسی بازنمایی ایدئولوژی در متون ترجمه‌شده سیاسی انگلیسی در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی: محورهای سبک و بلاغت». مجله زبانشناسی و گویش‌های خراسان. سال 8. شماره 14. صص 49-25.
• اریس، آزاده(1392). بررسی ترجمه اخبار سیاسی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی بر اساس مدل سه وجهی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد
• استاجی، اعظم؛ حامدی شیروان، زهرا(1389)، «بررسی تأثیرِ دو مؤلفۀ نحوی وجهیت و تعدی در بازنمود خود و دیگری در متون مطبوعاتی در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی». مجلۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات. سال ششم. شمارۀ 19. تابستان. صص 105- 85
• امینیان، معصومه (1386). «سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیگ». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. شمارۀ 112.شهریور. صص 61- 58
• جهانبگلو، رامین(1379). «ایران و مدرنیته». ترجمۀ حسین سامعی. تهران. نشر گفتار
• سلطانی، علی‌اصغر(1384). «قدرت، گفتمان و زبان». تهران. نشر نی
• جهاندیده، سینا(1396). «تحلیل گفتمان انتقادیِ تلمیح و ایدئولوژی با تأکید بر شعر احمد شاملو بر پایۀ نظریات فرکلاف و ون‌دایکـ». مطالعات نظریه و انواع ادبی. دوره 2. شمارۀ 1. صص 176- 149.
• حامدی شیروان، زهرا؛ زرقانی، مهدی(1393). «تحلیل داستان رستم و شغاد بر اساس مربع ایدئولوژیک وندایک». کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی. دورۀ 15. شمارۀ 28. صص 129- 99.
• خالوزاده، احسان؛ حیدری تبریزی، حسین و چالاک، عزیزه (1391)، «ترجمه متون خبری در مجلات سیاسی فارسی بر اساس مدل گفتمان انتقادی ون‌دایک». مجله مطالعات ترجمه. 10(40). صص 76-67
• خیرآبادی، رضا(1395). «تحلیل گفتمان انتقادی شیوه نام‌گزینی و حضور یا عدم حضور ایران در مطالب نشریه آمریکایی تایم از دهه 1920». جستارهای زبانی. دوره 7. شماره 2. صص47-33.
• رضایی‌پور، ابراهیم؛ احمدی، شیوا(1395). «کارکرهای استعاره دستوری اسم‌سازی در گفتمان سیاسی فارسی و انگلیسی: رویکرد وندایک». علم زبان. دوره 4. شماره 6. صص 82-60.
• صفایی، علی؛ سلطانی، بهروز(1394). «تحلیل گفتمان انتقادی نامۀ امام علی(ع) به معاویه». جستارهای زبانی. دورۀ 7. شمارۀ 7. صص 49- 23
• طاهرزاده، مریم و همکاران(1398). «بازیابی راهبردهای ایدئولوژیک در گفتمان کتاب‌های دانشگاهی». شمارۀ 44. بهار و تابستان. صص 75- 49
• غیاثیان، مریم‌السادات؛ روشن، بلقیس؛ سلطانی، علی‌اصغر و نامور، زهرا(1393). «تحلیل ایپزودی فعالیت هسته‌ای ایران در مطبوعات غرب». جستارهای زبانی. دوره 5. شماره 2. صص 206-178.
• فیروزیان پوراصفهانی، آیلین؛ آقاگل‌زاده، فردوس؛ گلفام، ارسلان و کامبوزیا، عالیه(1397). «نقش راهبردهای نحوی در بازنمایی ایدئولوژی مترجمان فارسی در متون ترجمه‌شده مکتوب سیاسی-اجتماعی با نگاه تحلیل گفتمان انتقادی». زبانشناسی و گویش‌های خراسان. دوره 10. شماره 19. صص 21-1.
• قانون‌پرور، محمدرضا(1384)، «در آیینۀ ایرانی». مترجم مهدی نجف‌زاده. چاپ اول. تهران. انتشارات فرهنگ گفتمان
• مراغه‌ای، زین‌العابدین(1393). «سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیگ». به کوشش محمدعلی سپانلو. چاپ چهارم. تهران. نشر آگه
• میر احمدی، حلیمه؛ تجلی اردکانی، اطهر(1396). «تحلیل گفتمان اوصاف طبیعت و احوال اجتماع در اشعار مهدی اخوان ثالث بر اساس رویکرد ون دایک». پژوهش‌های ادبی. سال 14. شمارۀ 57. صص 62- 29.
• نیازی، شهریار؛ فکری، مسعود و قاسمی، زینب(1397 ). «مطالعه بازنمایی ایدئولوژیک ایران در روزنامه الشرق الاوسط با تکیه بر الگوی وندایک». پژوهش ادب عربی. سال 9. شماره 34. صص 135-113.

References
• Aghagolzadeh, F. (2006). Critical Discourse Analysis. Tehran: Elm va Farhang publication. [In Persian].
• Aghagolzadeh, F. & Dehghan, M. (2013). ̎ The Analysis of News Selection Based on Critical Discourse aAnalysis ̎. Language Related Research. 5(4). Pp. 1-16 [In Persian].
• Aghagolzadeh, F & Ghiasian, M (2007). ̎Main Approaches to Critical Discourse Analysis ̎. Language and Linguistics. 3(5). Pp 39- 54 [In Persian]
• Aghagolzadeh, F. & Firoozian, A. (2016). ̎ The Representation of Ideology in Translation of English Political Texts Regarding the Strategies of Style and Rhetoric: A Case of Critical Discourse Analysis ̎. Journal of Linguistics & Khorasan Dialects. 8(14). Pp. 25-49 [In Persian]
• Aminian, M. (2007). ̎ Ibrahim Beg's travelogue ̎. Book of the Month of History and Geography. No 112. Pp 58- 61. [In Persian]
• Aris, A. (2013). Investigating the Translation of Political News by Ciritical Discourse Analysis Approach Based on Trilateral Model. Masters dissertation. Ferdowsi University of Mashhad [In Persian]
• Azad, O. (2008). Analyzing the News 20:30: A Ciritical Discourse Analysis Approach. Masters dissertation. Islamic Azad University, Science and Research Branch [In Persian]
• Estaji, A & Hamedi, Z. (2010). ̎ Effect of two Syntactic Structures on Representation of Self and Others in the Press Analysis of Modality and Transitivity ̎. Cultural Studies & Communication. 6(19). Pp 85- 105. [In Persian]
• Firoozian pooresfahani, A. et. al. (2019). ̎ The Role of Syntactic Strategies in the Representation of Persian Translators' Ideologies in Written Translated Social-Political Text: A Ciritical Discourse Analysis Approach ̎. Journal of Linguistics & Khorasan Dialects. 10(19). Pp. 1-21 [In Persian]
• Gheyasian, M. et. al. (2014). ̎ Episode Analysis of Nuclear Activity of Iran in Western press ̎. Language Related Research. 5(2). Pp. 178-206 [In Persian]
• Hamedi, Z. & Zarghani, M. (2014). "Critical Discourse Analysis of the Story of “Rostam and Shaqad” based on Van Dijk’s Ideological Square ̎. Kavoshnameh(Journal of Research in Persian Language and Literature). 15(28). Pp 99- 129 [In Persian]
• Jahanbegloo, R (2008). Iran and Modernity. Translated by Hossein samiei. Tehran: Goftar. [In Persian]
• Jahandide, S. (2016). "Analysis of Implicit Critical Discourse and Ideology with Emphasis on the Poetry of Ahmad Shamloo Based on the Theories of Ferklaf and Van Dijk". Studies on Literary Theory and Genres. 2(1). Pp 149- 176 [In Persian]
• Khajeh, Zahra; Khanmohammad, Hajar(2009). Transmission of ideology through translation: A critical discourse analysis of Chomsky’s “Media Control” and its Persian translations. Applied Language Research, 1, 24-42
• Khaloozadeh, E. (2012). ̎ Translation of News Text in Persian Political Journals Based on Van Dyke's Critical Discourse Model ̎. Translation Studies. 10(40). Pp. 67-76 [In Persian]
• Kheirabadi, R. (2016). ̎ Critical Discourse Analysis of the Nomination and Presence or Non-presence of Iran in American Times Magazine from 1920 ̎. Language Related Research. 7(2). Pp. 33-47. [In Persian]
• Maraghei, Z. (2014). ̎ Ibrahim Beg's travelogue ̎. By the efforts of Mohammad Ali Spanloo. Tehran: Agah. [In Persian]
• Mirahmadi, M. & Tajalli, A. (2017). ̎ Interconnection of nature descriptions and society situation in Mehdi Akhavaan Sales̕ s poetry by looking at critical discourse analysis ̎. Literary Research. 14(57). Pp 29-62 [In Persian]
• Niazi, SH. et. al. (2019). ̎ Study of Iran's Ideological Representation in Al-sharq Al-Awsat Newspaper Based on Van Dijke Model ̎. Lesan-E Mobeen. 9(34). Pp. 113-135 [In Persian]
• Qanunparvar, M.(2005). ̎ in the Iranian Mirror ̎. Translated by Mehdi Najafzadeh.Tehran: Farhange Gofteman. [In Persian]
• Rezaeipoor, A. and Ahmadi, SH. (2016). ̎ Critical Analysis of Grammatical Metaphor of Nominalization in English and Persian Political Discourses ̎. Elm-e zaban. 4(6). Pp. 60-82 [In Persian]
• Safaei, A & Soltani, B.(2017). ̎ Critical Discourse Analysis of Imam Ali's (AS) Letter to Muawiyah ̎. Language Related Research. 7(7). Pp 23- 49. [In Persian]
• Soltani, A.(2005). Power, Discourse and Language. Tehran: Ney. [In Persian]
• Taherzadeh, M. et. al. (2019). Retrieval of the Ideological Strategies in the University Textbooks, A Study of Textbooks on Medieval Iran History. University Textbooks; Research and Writing. 23(44). Pp 49-75. [In Persian]
• Van Dijk, T. (1998). Opinions & Ideologies in the Press_. In A. Bell & Garrett, Approaches to Media Discourse. Malden, MA: Blackwell.
• Van Dijk, Teun Adrianus, (2000), Ethnic Minorities and the Media, News Racism: A Discourse Analytical Approach, P. 33 - 49, Buckingham, UK. Open University Press.
• Van Dijk, T. (2003) Ideology and discourse(A Multidisciplinary Introduction). English Version of an Internet course For the Oberta de Catalvyna (UOC), from http: //www.discourse-in-society.org
• Van Dijk. T. (2006). Ideology and discourse analysis. Journal of Political Ideologies(June 2006). 11(2). Pp 115- 140
• Van Dijk. T. (2005). Politics, Ideology, and Discourse. Elsevier Encyclopedia of Language and linguistics. Volume on Politics and Language (Ruth Wodak, Ed), Pp 728- 740