گفتمان‌کاوی موضوعی آثار ملاصدرا در باب یکتاپرستی(توحید)

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه مازندران
2 استادیار زبان شناسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
3 دانشجوی دکتری حکمت متعالیه دانشگاه فردوسی
10.48311/LRR.58675
چکیده
همۀ مفسران و متکلّمان مسلمان به خلقت توحیدی یا فطری بودن آن قائل نیستند، بلکه برخی از آنان معتقدند خداوند باور توحیدی را پس از خلقت انسان به او الهام کرده­است. نتایج این تحقیق که با کاربست مدل گفتمان­کاوی موضوعی (نک. مزینانی، علیزاده، و آزاد، 1397) بر مجموعه آثار ملاصدرا دربارۀ یکتاپرستی(توحید) صورت­گرفت در سه بخش دعاوی، برهان­ها، لحن کلام و قاطعیت در بیان قابل جمع­بندی است. مجموع دعاوی صدرا در این مطلب خلاصه می­گردد که او باور به توحید و یگانگی ایزد متعال را نه­تنها از ملزومات وجود مخلوقات، بلکه، عین وجود و عین فطرت آن­ها می­داند؛ ملاصدرا اکثر دعاوی خود را با ارجاع بینامتنی و استناد به آیات و روایات طرح کرده­ به­نحوی­که تلمیح، تضمّن، ذکر صریح، شرح و بسط و تفسیر آنها به­وضوح قابل مشاهده­است. این فیلسوف در پیچ و خم این امر مهم، گهگاهی از مواضع­عقلی غیرصریح و بعضاًهم­طیف - «سودمندی»، «ضرر و زیان»، «نیاز بنیادین»، «ضرورت»، «وفای به عهد»، «امانت­داری»، «فشار و اجبار»، و «انتساب» - نیز بهره­برده که همین­ها نیز غالباً برگرفته از آیات و روایات هستند؛ البته، این­گونه برهان­آوری، پذیرش دعاوی مطرح برای غیرمسلمانان و خردگرایان را با مشکل روبرو می­کند. به هر حال، در تمام داده­های مطرح لحن قاطع خبری حاکم است، به نحوی­که کاربست استراتژی تخفیف در آنها مشاهده نشده و هیچ کلمه­ای دال بر شک و تردید به کار نرفته است. علاوه بر کاربست استراتژی تشدید در 20 درصد داده­ها، فرایندهای منفی­سازی و مجهول­سازی با کارکرد خاص خود در 10 درصد داده­ها به چشم می­خورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


منابع
1. ابراهیمی دینانی، غلام حسین، (1380)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‌.
2. ابن بابویه، محمد بن على‏، التوحید( للصدوق)، (1398ق )، محقق و مصحح: هاشم حسینى، قم: جامعه مدرسین‏.
3. حسن زاده آملی، حسن، (1375)، نصوص الحکم بر فصوص الحکم، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
4. سبزواری، هادی بن مهدی، (1376)، رسائل حکیم سبزواری، تهران: اسوه.
5. سبزواری، هادی بن مهدی، (1383)، أسرار الحکم فی المفتتح و المختتم، قم: مطبوعات دینی.
6. سبزوارى، هادی بن‌مهدی، (1369)، شرح المنظومة (تعلیقات حسن زاده)، تهران: نشر ناب.
7. شجاری، مرتضی، (1388)، « تجلی توحید در نفس انسانی از منظر ابن عربی و ملاصدرا»، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، سال چهل و یکم، شماره پیاپی 2/82، صص146-115.
8. شیرازی، صدر‌الدین محمد‌بن ابراهیم، (1368)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، 9جلد، قم: مکتبة المصطفوی.
9. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1360 (الف) )، اسرارالآیات، تصحیح محمد خواجوی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
10. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1367)، اسرارالآیات، امین، نصرت بیگم، ترجمه علویه همایونی، اصفهان: ناشر علویه همایونی.
11. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1375)، مجموعه رسائل فلسفی صدر المتألهین، تهران: حکمت.
12. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1340)، رساله سه اصل، تهران: دانشگاه تهران.
13. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1341)، عرشیه، مترجم غلام‌حسین آهنی، اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
14. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1354)، المبدا و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
15. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1360 (ب) )، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
16. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1361)، إیقاظ النائمین، به تصحیح محسن مؤیدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
17. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1363(الف))، المشاعر، مترجم بدیع الملک‌بن امام قلی عماد الدوله، تهران: طهوری.
18. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1363(ب) ) مفاتیح الغیب، به انضمام تعلیقات ملاعلی نوری، تصحیح و مقدمه محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
19. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1366(الف) )، شرح اصول الکافی، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
20. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1366(ب) )، تفسیر القرآن الکریم، قم: بیدار.
21. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1371 )، عرفان و عارف نمایان، تهران: الزهرا (سلام الله علیها).
22. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1378(الف))، المظاهر‌الالهیه فی أسرار العلوم الکمالیة، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
23. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1378(ب))، سه رساله فلسفی (متشابهات القرآن - المسائل القدسیة - أجوبة المسائل)، مصحح جلال الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات.
24. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (1381)، کسر أصنام الجاهلیة، مصحح جهانگیری، محسن، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
25د ـــــــــــــــــــــــــــ،، (1392)، حکمة الاشراق، شارح قطب‌‌الدین‌ شیرازی‌، محمود‌بن مسعود، مصحح نجفقلی حبیبی، حاشیه نویس صدرالدین شیرازی، محمد‌بن ابراهیم، 4جلد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
26. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،، (۱۴۲۲)، شرح الهدایة الاثیریة [لأثیرالدین الأبهری، نویسنده مفضل‌بن عمر اثیر الدین ابهری، تصحیح محمد مصطفی فولاد کار، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
27. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان(1424)، تفسیر القران المجید )تفسیر کلامی برگرفتـه
از آثار شیخ مفید)، قم: بوستان کتاب.
28. طباطبایی، محمد حسین، (1387)، رساله‌اى دربارۀ توحید (طباطبائی) (مجموعه رسائل (طباطبائی))، قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
29. عبادی، احمد، صائمی، داود، بهشتی، احمد، (1393)، «توحید خاصی و تفسیر آیات متشابه از منظر ملاصدرا»، پژوهش‌های فلسفی و کلامی دانشگاه قم، سال پانزدهم، شماره3، پیاپی59، صص21-6.
30. غفوری‌نژاد، محمد، (1388)، «آیه فطرت و نظریه توحید و دین فطری؛ رهیافت تاریخی»، نشریه نقد و نظر، سال چهاردهم، شماره سوم، صص85-63.
31. کلینی، محمد بن یعقوب، (1365)، الکافی، تهران: دار المکتب الاسلام.
32. محمدی عسکرآبادی، فاطمه، ملک ثابت، مهدی، جلالی پندری، یدالله، (1392)، تجلیات الهی در نگاه تفسیری ابن عربی از سوره توحید و بازتاب آن در ادب عرفانی فارسی، فصل‌نامه علمی و پژوهشی «پژوهش‌های ادبی-قرآنی»، سال اول، شماره سوم، صص 132-101.
33. مزینانی، ابوالفضل، (1396). گفتمان‌کاوی موضوعی مدلی بر مبنای تاریخی گفتمانی و روش تفسیر قرآن کریم. رساله دکتری منتشرنشده، دانشگاه فردوسی مشهد .
34. مزینانی، ابوالفضل، علیزاده، علی، آزاد، علیرضا، (1397)، تحلیل گفتمان موضوعی: تلفیقی از رویکرد گفتمانی - تاریخی و تفسیر موضوعی قرآن کریم، دوماهنامه جستارهای زبانی، دوره 9، شماره 3، صص33-1.
35. مزینانی، ابوالفضل، علیزاده، علی، آزاد، علیرضا، (1399)، تحلیل گفتمان موضوعی نهج البلاغه در باب معرفت شناسی عدالت، مجله زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، پیاپی33، صص 225-203.
36. مؤمنی، مصطفی، افچنگی، مهدی، (1396)، «بررسی نقد سید عبدالاعلی سبزواری بر مبانی توحید در حکمت متعالیه»، دو فصل‌نامه علمی و پژوهشی حکمت صدرایی، سال پنجم، شماره دوم، صص 23-11.
37. Canning, P. (2014). “Functional Stylistics”. In Michal Bruke (ed.). The Routledge Handbook of Stylistics. pp. 45-67. New York: routledge
38. Galperin, (1977). Stylistics. 2nd ed. Moscow: Higher Education
39. Halliday, M. A. K. and Matthiessen C. M.I.M. (2004), An Introduction to Functional Grammar, 3rd Edition, London: Hodder Arnold
40. Jeffries L. (2010). Critical Stylistics: the Power of English, Basingstoke: Palgrave McMillan.
41. Reisigl, M., & Wodak, R. (2009). The discourse-historical approach. In R. Wodak & M. Meyer (Eds.), Methods of critical discourse analysis (2nd ed., pp. 87–121). London, UK: Sage.
42. Wodak, R. (2001). The Discourse-historical Approach. In R. Wodak. & M. Meyer (Eds.), Methods of Critical Discourse Analysis (pp. 63–94). London: Sage.

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از 22 تیر 1404