تحلیل معرفت شناسی (اپیستمولوژی) تفکّر لغوی در مستند سماع از علم اصول‌النحو (بررسی موردی آرای سیوطی (قرن نهم) و تمّام حسّان (قرن معاصر)

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسنده
دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)
چکیده
بررسی و تحلیل تفکّر لغوی حاکم بر علم اصول نحو به عنوان پدیده‌ای مهم در علم زبان شناسی زبان عربی است که به عنوان یک اصل کلّی حاکم بر علم نحو، ذهن زبان‌شناسان قدیم و جدید را از دیرباز تا کنون به خود مشغول نموده است. از میان این علم چهارگانه اصول نحو، بررسی و تحلیل این تفکّر زبانی در مسأله «سماع » که مستندِ دیگراصول نحو مانند «قیاس» و «اجماع» است، آن هم از منظر دو زبان‌شناس و عالم اصول نحوی متقدم و معاصر، سیوطی در قرن نهم و تمّام حسّان در قرن معاصر، ما را برآن داشت که با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع و داده‌های زبانی موجود، به بررسی و تحلیل این مسأله بپردازیم. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است، که این دو عالم نحوی متقدم و معاصر در اولین منبع سماع، یعنی کلام عرب و شرایط مکانی و زمانی حاکم بر آن کلام، اختلاف قابل ملاحظه‌ای نداشته ولی در دومین منبع سماع، یعنی در قرآن کریم اختلاف نظر دارند. سیوطی در این منبع سماع باتوجه به تحرّز (پروای) دینی که از آن برخوردار بوده است، در مبحثِ استناد به قراءات قرآنی درقاعده سازی قواعد نحوی، با ملاحظه این مطلب که: «مسئله قرائت، سنتی است که از آن پیروی شده و با آن مخالفت نمی‌شود»

کلیدواژه‌ها

موضوعات


• القرآن الکریم
• ابن جنی، ابوالفتح عثمان، (1435ه) الخصائص، تحقیق: محمد علی النّجار، مطبعه ذوی القربی.
• ابن رشیق، قیروانی، (بی‌تا) العمده فی محاسن الشعر و آدابه، تحقیق: دکتر عبدالفتاح اسماعیل شلبی، الاستاد علی النجدی ناصف، مطبوعه «تراثنا» P.D.F.
• ابن طیّب فاسی، ابوعبدالله محمد، (2002م) فیض نشرالانشراح من روض طیّ الاقتراح، تحقیق: دکتر محمود فجال، الطبعه الثانیه، دارالبحوث للدراسات الإسلامیه و إحیاء التراث، امارات متحده عربی.
• ابن مضاء قرطبی، ابوالعباس، أحمد بن عبدالرحمان، (1947م) الرّد علی النحاه، تحقیق: دکتر شوقی ضیف، البعه الاَولی دارالفکر العربی، القاهره.
• ابو غربیّه، عصام عید فهمی عثمان، (2006م) اصول النحو عند السیوطی بین النظریه و التطبیق، الهیئه المصریه العامّه للکتب، قاهره.
• احمدی، بابک، (1393) ساختار و تأویل متن، چاپ شانزدهم، نشر مرکز، تهران.
• آلوسی بغدادی، جمال الدین محمود شکری، (1982م) إتحاف الأمجاد فی ما یَصُحُّ به الاستشهاد، تحقیق: عدنان عبدالله الروری، مطبعه الإرشاد، بغداد.
• الأنباری، ابوالبرکات عبدالرحمن کمال الدین بن محمد، (1957م) و (1971) الإغراب فی جدل الإعراب ولمع الأدلّه تحقیق: سعید الأفغانی الطبعه الأولی والثانیه، مطبعه دارالفکر.
• الأنصاری، ابن هشام جمال الدین (1964م) مغنی البیب عن کتب الأعاریب، تحقیق و تعلیق: دکتر مازن المبارک محمد علی حمدالله، سعید الأفغانی، چاپ اوَل ، دوم، سوم و چهارم، افت در تبریز، سوق المسجد الجامع.لعامّه للکتب، قاهره.
• الحدیثی، الخدیجه، (1981م) موقف النحاه من الاحتجاج بالحدیث الشریف، دارالرشید للنشر، عراق.
• ____،______، (1974م) الشاهدو أصول النحو فی کتاب سیبویه، مطبوعات جامعه الکویت، کویت.
• حُسّان، تمّام، (2000م) الاصول، دراسه ابستمولو جیه للفکر اللغوی عند العرب، عالم الکتب، قاهره.
• ___،___، (1977م) مقاله اصول النحو و اصول النحاه، مجموعه مقالات المناهل، صادره از: وزاره الدوله المکلّفه بالشؤون الثقافیه، الرباط، مغرب (مراکش).
• سیوطی، جلال الدین، (1976م) الاقتراح فی علم اُصول النحو، تحقیق: دکتر احمد محد قاسم افست، نشر ادب الحوزه.
• _____، _____، (1984م) الأشباه والنظائر فی النحو، تقدیم: دکتر فایز ترحینی، الطبعه الأولی، مطبعه دارالکتاب العربی، بیروت
• -_____، ____، (بی‌تا) المزهر فی علوم اللغه، تصحیح و تعلیق: محمد احمد جاد المولی، علی محمد الجاوی، محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالجیل (بیروت) و دارالفکر.
• طبطوب، بوزید، (2016م) محاضرات فی اصول النحو، جامعه محمد لمین، دباغین،
• عبد اللطیف، محمد حماسه، (1996) لغه الشعر دراسه فی الضروره الشعریه، چاپ اوَل، دارالشرق، قاهره.
• ______، ______،(2000م) النحو و الدلاله، چاپ اوَل، دارالشرق، قاهره.
• ______، ______،(1992م) اللغه و بناء الشعر، چاپ اوَل، دار غریب، قاهره.
• عبدالتواب، رمضان (1999م) فصول فی فقه العربیّه، الطبعه السادسه، ناشر: مکتبه الخانجی، قاهره.
• عمایره، خلیل احمد (1984) فی نحو اللغه و تراکیبها، منهج و تطبیق، الطبعه الاَولی مطبعه عالم المعرفه، المملکه العربیه السعودیه، جدّه.
• فجال، محمود، (1989م) الإصباح فی شرح الاقتراح، الطبعه الأولی، دارالقلم، دمشق.
• ____،____، (1402ه) الحدیث النبوی فی النحو عربی، الطبعه الأولی ، اضواء السلف، ریاض.
• ____،____، (1997م) السیر الحثیث إلی الاستشهاد بالحدیث فی النحو العربی، الطبعه الثانیه، أضواء السلف، ریاض.
• فرّاء، یحیی بن زیاد، (بی‌تا) معانی القرآن، تحقیق: دکتر عبدالفتاح اسماعیل شلبی، الاستاد علی النجدی ناصف، مطبوعه «تراثنا» P.D.F.
• فیّومی، احمد بن محمد، (1405ه) المصباح المنیر، الطبعه الأولی، موسسه دار الهجره، قم.
• مصطفی، ابراهیم، (2013م) إحیاء النحو، ناشر، موسسه هنداوی للتعلیم والثقافه، قاهره.
• النحاس، ابو جعفر، (1974م) شرح ابیات سیبویه، للنحاس، تحقیق، احمد خطاّب، المکتبه العربیّه، حلب.
• وافی، علی عبد الواحد، (2004م) علم اللغه، الطبعه التاسعه، مطبعه نهضه، مصر للطباعه و النشر و التوزیع، قاهره.

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از 22 تیر 1404