معنی‌ شناسی شناختی و دستوری‌شدگی: مطالعۀ موردی فعل «خواستن»

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 دکتری تخصصی زبان‌شناسی، مدرس دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران.
2 استادیار گروه زبانشناسی، دانشگاه پیام نور استان تهران، ایران.
چکیده
براساس باور زبان‌شناسان تاریخی ـ شناختی ازجمله هاینه (1997) ، زبان، محصول تعامل نظام شناخت انسان با محیط پیرامون است. بازنمایی ساختار مفهومی‏ای که انسان از چنین تعاملی دریافت می‏کند، نقطۀ مرکزی مطالعات معناشناسی شناختی را رقم می‏زند. ساخت معانی واژگانی و دستوری در این رویکرد، براساس ساختارهای ذهنی، مکانی و فضایی و الگوهایی بهنام طرح‌واره‏های تصویری شکل می‏گیرد. مجموعۀ وسیعی از مطالعاتی که پیدایش مقولات نحوی از مقولات واژگانی را در زبان‏های دنیا و براساس فرایندهای شناختی و تغییرات وسیع معنایی بررسی می‏کنند از رویکرد دستوری‏شدگی پیروی می‏کنند. در این پژوهش برآنیم تا با واکاوی نمونه‏ای از ساخت‏های مهم دستوری‏شده در فارسی یعنی: فعل معین «خواستن» در نقش نشانۀ زمان آینده به بررسی چگونگی رخداد تغییر معنا در روند دستوری‏شدگی براساس فرایندهای شناختی و طرح‌واره‏های تصویری بپردازیم. واکاوی درزمانی فعل «خواستن» ما را به این نتیجه رساند که در راستای دستوریشدگی این فعل به نشانۀ زمان آینده، طرح‌وارۀ تصویری فعل «خواستن» یعنی منبع ـ مسیر ـ مقصد با طرح‌وارۀ تصویری زمان آینده مشترک بوده و به همین دلیل، در خلال معنازدایی از فعل «خواستن» برای نمایش مفهوم زمان آینده، آنچه حفظ میشود، طرح‌وارۀ تصویری مسیر و آنچه زدوده میشود ویژگیهای غنی معنایی ازجمله جاندار بودن فاعل، ارادۀ فاعل یا حضور اجباری مفعول چیز یا مفعول رویدادست. توجه به حفظ طرح‌وارههای تصویری در خلال پیدایش واحدهای دستوری از واحدهای قاموسی یا فرایند دستوریشدگی، بیش‌ازپیش، اهمیت طرح‌وارههای تصویری را در ذهن بشر و روندهای درزمانی تحول زبان روشن میسازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آسانا، جاماسب جی دستور منوچهر جی جاماسب (1371). متون پهلوی. گزارش سعید عریان. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
ابوالقاسمی، محسن(1388). راهنمای زبان‌های باستانی ایران (جلد دوم). تهران: سمت.
ارجانی، فرامرز بن خداداد بن عبدالله‌الکاتب (1347). سمک عیار(جلد اول). با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
استاجی، اعظم (1386). پیدایش حروف اضافه از نام اندام‌های بدن. دستور: ویژه نامه‌ی نامه فرهنگستان. دوره‌ی 3، شماره 3.
بهار، مهرداد (1380). بندهش. تهران: توس.
تفضلی، احمد (1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن.
داوری، شادی (1395). تکوین انعکاسی‌ها و انعکاسی‌های تاکیدی در فارسی. دستور، ویژه‌نامه نامه فرهنگستان. شماره 12: 126-69.
داوری، شادی (زیرچاپ). کلمات مرکب انعکاسی در فارسی: رویکرد دستوری‌شدگی. زبان و زبان شناسی.
داوری، شادی و مهرداد نغزگوی کهن (1393). ساخت غیابی در زبان فارسی. مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، به کوشش: محمد دبیر مقدم.
داوری، شادی و مهرداد نغزگوی کهن (1395). از اراده تا آینده: دستوری‌شدگی زمان آینده در فارسی. زبان شناخت، دوره 7، شماره 13. صص59-87.
داوری، شادی و مهرداد نغزگوی کهن (1396). افعال معین در زبان فارسی: رویکرد دستوری‌شدگی. تهران: انتشارات نویسه.
دهقان، مسعود (1397). بررسی چند معنایی حروف اضافه کردی کلهری بر اساس رویکرد شناختی. جستارهای زبانی. دوره‌ی 9، شماره 2.
راسخ مهند، محمد (1389). بررس معانی حروف اضافه‌ی مکانی فرهنگ سخن بر اساس معنی‌شماسی شناختی. ادب پژوهی. ش 14.
روشن، بلقیس و لیلا اردبیلی (1395). مقدمه‌ای بر معنی‌شناسی شناختی. تهران: علم.
سبزواری، مهدی (1383). دستوری‌شدن افعال کمکی فارسی نوین. فرهنگ. شماره 49 و 50. 4
طبیب زاده، امید (1391). دستور زبان فارسی: بر اساس نظریه‌ی گروه های خود گردان در فارسی. تهران: نشر مرکز.
طرسوسی، ابوطاهر محمدبن حسن بن علی بن موسی (1356). دارابنامه طوسی. به کوشش ذبیح‌الله صفا. بنگاه تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
عبداللهی، اصغر (1392). عشق به مرغ ماهیخوار. مجله‌ی داستان.ش 30.
کشاورز، کریم(1388). هزارسال نثر پارسی (جلد اول). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مرشد زاده، نفیسه (1392 ب). خداحافظی با کوچک دوست داشتنی. مجله‌ی داستان. ش 30.
منشی، نصرالله بن محمد بن عبدالحمید (1343). کلیله و دمنه. به کوشش مجتبی مینوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نظامی عروضی سمرقندی (1333). چهارمقاله. به کوشش محمدمعین. تهران: زوار.
نغزگوی کهن، مهرداد (1387الف). دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی، فرایندهایی مستقل و موازی.زبان و زبانشناسی،8،1-1.
نغزگوی کهن، مهرداد (1387 ب). بررسی فرآیند دستوری‌شدگی در فارسی جدید. دستور(ویژه‌نامه‌ی نامه‌ی فرهنگستان)،پیاپی 4: صص 3-24.
نغزگوی کهن، مهرداد (1389الف). چگونگی شناسایی موارد دستوری‌شدگی. مجله‌ی پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، ش2: صص149-165.
نغزگوی کهن، مهرداد (1389 ب) . افعال معین و نمایش نمود در زبان فارسی. ادب پژوهی، فصلنامه‌ی تخصصی زبان و ادبیات فارسی، سال چهارم، ش14:صص 93-110.
نغزگوی کهن، مهرداد و محمد راسخ مهند (1391). دستوری‌شدگی و بسط استعاری. پژوهش‌های زبانی. دوره 3، شماره 1.
نغزگوی کهن، مهرداد و شادی داوری (1391). شبه وند شدگی. مجله‌ی پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی. سال اول، شماره 1.
نغزگوی کهن، مهرداد و شادی داوری (1391). همکرد شدگی. دستور: ویژه‌نامه‌ی نامه‌ی فرهنگستان. شماره 8.
نوایی، عبدالحسین (1389). متون تاریخی به زبان فارسی. تهران، سمت.
یاحقی، محمدجعفر (1364). ترجمه قرآن نسخه مورخ 556ﻫ. مؤسسه فرهنگی شهید محمد رواقی.
یوسفی راد، فاطمه (1388). بررسی حروف اضافه زبان فارسی در چارچوب معناشناسی شناختی با نگاه ویژه به حروف اضافه مکانی. رساله دکتری زبان‌شناسی. دانشگاه تربیت مدرس.
Bybee, Joan L. and William Pagliuca (1985). Crosslinguistic Comparison and the Development of Grammatical Meaning. In: Historical Semantics/ Historical Word Formation. (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 29), ed. J Fisiak. Berlin: Mouton.
Bybee, Joan L., William Pagliuca & Revere D. Perkins (1994). The Evolution of Grammar: tense, aspect and modality in the languages of the world. Chicago: The University of Chicago Press.
Davari, Shadi & Mehrdad Naghzguy-Kohan (2017). The grammaticalization of progressive aspect in Persian. In: The Grammaticalization of Tense, Aspect, Modality and Evidentiality: A Functional Perspective, Hengeveld, Kees / Narrog, Heiko / Olbertz, Hella (Eds.). Series: Trends in Linguistics. Studies and Monographs.
Gibbs, Raymond (1994). The poetics of mind: Figurative thought, language, and understanding. New York: Cambridge University Press.
Heine, Bernd (1997). Cognitive Foundations of Grammar. Oxford: Oxford University Press.
Johnson, Mark (1987). The Body in Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason. Chicago: The University of Chicago Press.
Lakoff, George (1987). Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about Mind. Chicago: University of Chicago Press.
Narrog, Heiko (2009). Modality in Japanese. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Sweetser, Eve.E.(1988). Grammaticalization and Semantic Bleaching. In: Proceedings of the Fourtheen Annual Meeting. Shelly Axmaker, Annie Jaisser, and Helen Singmaster (eds.). Berkley: Berkley Linguistics Society.
Talmy, Leonard (1985). Lexicalization patterns: semantic structure in lexical forms. In: Langage Typology and Syntactic Description (Vol. 3: Grammatical Categoris and the Lexicon), ed. Timothy Shopen. Cambridge: Cambridge University Press. Pp:57-148.
Talmy, Leonard (2000). Toward a Cognitive Semantics: Concept Structuring System. Volume I. Massachusetts: MIT Press.
Talmy, Leonard (2003). Toward a Cognitive Semantics: Typology and Process in Concept Structuring System. Volume II. Massachusetts: MIT Press.