تحلیل استعاری گفتمان خانواده (مطالعه موردی داستان‌های ایدئولوژیک نوجوان)

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 پژوهشگر پسادکتری دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
2 استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
چکیده
خانواده به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای قدرت، به‌ویژه در ارتباط با کودک و نوجوان شناخته می‌شود و مفهوم آن در دل گفتمان‌ها و در دوره‌های مختلف، دستخوش تغییرات فراوانی بوده است. در این میان، آثار هنری و ادبی، می‌توانند بازتاب‌دهندۀ بخشی از این تغییرات باشند. به‌ویژه آثار داستانی کودک و نوجوان که در اکثر آن‌ها هم روابط خانوادگی به‌عنوان درون‌مایه‌ای حتمی وجود دارد و هم در بیشتر دوره‌ها متأثر از ایدئولوژی‌های همان دوران بوده است. این پژوهش موردی، از پژوهشی کلان‌تر بر روی آثار داستانی نوجوان از دهۀ 1350 تاکنون برآمده است و برای بیان دیدگاه خود، به دو نمونۀ داستانی از دو دورۀ پیش و پس از انقلاب بسنده کرده است: اولدوز و کلاغ‌ها از صمد بهرنگی و کودک و طوفان از حسین فتاحی که به دو گفتمان اصلی مارکسیستی (پیش از انقلاب)، گفتمان انقلاب اسلامی تعلق دارند. هدف اصلی این پژوهش، کشف و واسازی گفتمان‌های اصلی حاکم بر بازنمایی خانواده در ادبیات داستانی نوجوان، باتوجه‌به ایدئولوژی‌های دو دهۀ 1350 و 1360 است. این پژوهش با این هدف شکل گرفته است که تغییر معنایی خانواده را در آثار ایدئولوژیک در دو دورۀ تاریخی بررسی کند؛ چراکه گفتمان خانواده در این آثار، فارغ از نوع ایدئولوژی، دچار استحالۀ معنایی شده و در راستای اهداف ایدئولوژیک ترسیم شده است. رویکرد اصلی این پژوهش، باتوجه ‌به ساختار استعاری گفتمان خانواده در این دوره‌ها، بهره ‌بردن از رویکرد انتقادی به استعاره است و برای این منظور، از روش تحلیل گفتمانی استعاره بهره گرفته‌ایم. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ساختار اصلی این داستان‌ها براساس استعارۀ کلان «خانواده، جامعه است» شکل گرفته است و خانواده در دل ساختار ایدئولوژیک این آثار، نمایندۀ جامعه و نمودی عینی برای بیان ایدئولوژی‌های انتزاعی در جامعه است. خانواده‌ای که اقتدار آن محکوم به نابودی است و فرزندان علیه آن شورش می‌کنند. این ساختار، به‌صورت الگویی در این نوع آثار تکرار می‌شود که نشان‌دهندۀ ساختارهای مسلط فکری است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آبراهامیان، یرواند (1399). تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، چاپ 21، تهران: نی.
بلک، جاناتان چارتریس (1398). تحلیل انتقادی استعاره، رویکردی شناختی‌پیکره‌ای. ترجمه یکتا پناه‌پور، قم: لوگوس.
بهرنگی، صمد (1348)، اولدوز و کلاغ‌ها، انتشارات شمس.
پانتر، دیوید (1394). استعاره. ترجمه محمدمهدی مقیمی‌زاده، تهران: علم.
تلطف، کامران (1394). سیاست نوشتار (پژوهشی در شعر و داستان معاصر). ‬چاپ اول، تهران: نامک.
چیت‌سازی، ا. (1398). بررسی ساختار توزیع قدرت در روابط خانوادگی و بازنمایی آن در قصه‌های عامیانه و داستان‌های کوتاه معاصر فارس (مطالعه موردی داستان‌های دهه‌های 40 تا 90). رساله دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی_ ادبیات غنایی، دانشگاه شیراز.
خادم، سیده طاهره، فرزان سجودی، فردوس آقاگل‌زاده (1397). بررسی چگونگی ساخت و تعامل استعاره های گفتمان های قدرت و پادقدرت در روزنامه های ایران بر اساس مدل هارت و لوکس (2007) و چارتریس بلک (2004). مجله جستارهای زبانی. دوره نهم، شماره 2، ص327تا350.
شعبانی سبزه‌میدانی، ا. (1396). نقش و جایگاه پدر در اشعار کودک. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، رشته زبان و ادبیات فارسی_ ادبیات کودک و نوجوان، دانشگاه پیام‌نور مرکز رشت.
شهری، بهمن (1391). «پیوندهای میان استعاره و ایدئولوژی». مجله نقد ادبی، سال 5، شماره 19، ص59تا76.
فتاحی، حسین (1365). کودک و طوفان، تهران: برگ.
فتوحی، محمود ( 1390)، سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران، سخن.
فرکلاف، نورمن (1399). تحلیل گفتمان انتقادی. ترجمه روح‌الله قاسمی، تهران: اندیشه احسان.
قرشی‌نژاد، ر. (1392). پژوهشی در بازنمایی خانواده در ادبیات کودک و نوجوان (با تحلیل داستان‌های واقع‌گرای پس از انقلاب اسلامی). پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هرمزگان.
کوچش، زولتان (1398). استعاره، مقدمه‌ای کاربردی. ترجمه جهانشاه میرزابیگی، تهران: آگاه.
میلز، س. (1392). میشل فوکو. ترجمه مرتضی نوری، چاپ دوم، تهران: مرکز.
نظام‌آبادی، م. (1388). زن و قدرت در خانواده (تحلیل محتوای کیفی شش رمان پرفروش دهه اخیر). پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی، رشته مطالعات فرهنگی، دانشگاه علامه طباطبایی.
Cameron, L., & Deignan, A. (2006). The emergence of metaphor in discourse. Applied linguistics, 27(4), 671-690.
Musolff, A. (2012). The study of metaphor as part of critical discourse analysis. Critical discourse studies, 9(3), 301-310
Ritzer, G and Stepnisky, J (2017). Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots, New York: Sage Publishing..
Steen, G. (2007). Finding metaphor in discourse: Pragglejaz and beyond. Culture, Language and Representation, VOL . V, pp. 9-25