تحلیل نشانه‌شناختی طنز در شعر اسعد رستم بر اساس نظریه‌های یوری لوتمان: مطالعه موردی شعر «دُیوک و دُیوک»

نویسندگان
1 گروه عربی، دانشکده زبان‌های خارجی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشیار گروه عربی، دانشکده زبان‌های خارجی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
این پژوهش با رویکردی نشانه‌ شناختی به شعر طنز «دیوک و دیوک» اسعد رستم می‌پردازد و در همین راستا از چارچوب نظری یوری لوتمان بهره می‌برد. اهمیت این مطالعه در سه سطح قابل تبیین است: 1. کاربردی؛ که به کاربست نظریه شناسی فرهنگی در خوانش طنز ادب عربی می‌پردازد؛ ۲. روش‌شناختی؛ که الگویی سه سطحی (تقابل، انفجار، بینامتنیت) برای تحلیل متون طنز سیاسی به دست می‌دهد و ۳. اجتماعی؛ که به استراتژی‌های مقاومت ادبی در بافت استبدادزده سوریه می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش - که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است- نشان می‌دهد که رستم طنز را به ابزاری برای «واسازی» گفتمان‌های مسلط تبدیل کرده است. در سطح نخست، شاعر با ایجاد تقابل‌های دوگانه‌ای چون «سنت/مدرنیته» و «ظاهر/باطن» (مثل صلح ظاهری در مقابل کینه باطنی)، ساختارهای اجتماعی را به چالش می‌کشد. در سطح دوم، با استفاده از «انفجار معنایی» (مثل سه‌گانۀ طنزآمیز «فافلس! فاحتجبت! فاحتجب!») نظام‌های انتظاری مخاطب را نقض می‌کند. در سطح سوم، از طریق بینامتنیت با ادبیات فولکلور (مثل استفاده از نماد «خروس» به‌عنوان لیتموتیف شعر) به بازخوانی انتقادی فرهنگ می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش نشان دادن طنز رستم به‌مثابه «مقاومت نشانه‌ شناختی» است که هم‌زمان هم فرهنگ عربی را بازتاب می‌دهد و هم آن را دگرگون می‌سازد. این مطالعه می‌تواند الگویی برای تحلیل متون طنز در چارچوب نشانه‌شناسی فرهنگی ارائه ‌دهد و قابلیت تعمیم به ادبیات سایر جوامع استبدادزده را دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


*قرآن کریم.
• احمدی، ب. (1382). ساختار و تأویل متن. چاپ ششم. تهران: نشر مرکز.
• آلگونه جونقانی، م. (1394). پژوهشی درباره ساختار اثر هنری از چشم‌انداز یوری لوتمن؛ نقد ادبی، 8 (31)، 15-40.
• ایگلتون، تری. (2008). پیش‌درآمدی بر نظریه ادبی. ترجمه: عباس مخبر (1380). تهران: نشر مرکز.
• البرادعی، خ. م. (2005). هذا الشاعر الساخر.. أسعد رستم؛ مجله آفاق المعرفه، 506، 295-302.
• البرقاوی، ب. (2017). شعریه الهجاء فی الشعر العربی الحدیث. تونس: مجمع الأطرش للکتاب المختص.
• پراپ، و. (1928). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمه: فریدون بدره‌ای (1395). تهران: انتشارات توس.
• داد، س. (۱۳۹۷). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
• الزرکلی، خیر الدین. (1989). الأعلام. بیروت: دار العلم للملایین.
• سلدن، ر.، و ویدوسون، پ. (1985). راهنمای نظریه ادبی معاصر. ترجمه: عباس مخبر (1384). تهران: طرح نو.
• شفیعی کدکنی، م. ر. (۱۳۹۰). ادوار شعر فارسی. تهران: سخن.
• شفیعی کدکنی، م. ر. (۱۳۹۸). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.
• العفیف، ف. ح. (2016). السخریه فی الشعر العربی المعاصر؛ محمد الماغوط ومحمود درویش وأحمد مطر نماذج؛ الأردن: عالم الکتب الحدیث.
• فتوحی، م. (۱۴۰۰). سبک‌شناسی: نظریه‌ها، روش‌ها و رویکردها. تهران: سخن.
• القوّال، أ. (1993). ظرفاء لبنان. تقدیم وإعداد: أنطوان القوّال. الطبعه الأولی، بیروت: بیسان للنشر و التوزیع.
• گودرزی لمراسکی، ح. (1391). «بینامتنیت در شعر صلاح عبدالصبور». زبان‌پژوهی، 3 (6)، 135-154.
• لوتمان، ی. (1992). فرهنگ و انفجار. ترجمه: نیلوفر آقا ابراهیمی (1397)، مقدمه احمد پاکتچی، تهران: انتشارات تمدن علمی.
• لوتمان، یوری؛ و دیگران. (1977). نشانه‌شناسی فرهنگی. گروه مترجمان به کوشش فرزان سجودی (1390). چاپ اول. تهران: نشر علم.
• Ahmadi, B. (2003). Structure and Textual Interpretation (6th ed.). Markaz Publishing. [In Persian]
• Alghuneh Jounghani, M. (2015). A Study on the Structure of Artistic Work from Yuri Lotman's Perspective. Literary Criticism, 8(31), 15-40. [In Persian]
• Al-Khalili, S. (2019). Arabizi: The Transformation of Arabic in the Digital Age.
• Al-Musawi, M. J. (2012). The Medieval Islamic Republic of Letters: Arabic Knowledge Construction. Notre Dame: University of Notre Dame Press.
• Attardo, S. (2020). The Linguistics of Humor: An Introduction. Oxford University Press.
• Bennett, T. (1979). Formalism and Marxism. London and New York: Routledge.
• Cooke, M. (2007). Dissident Syria: Making Oppositional Arts Official. Durham: Duke University Press.
• Eagleton, T. (2008). Literary Theory: An Introduction (A. Mokhber, Trans.). Markaz Publishing. (Original work published 1983) [In Persian]
• El-Barqawi, B. (2017). The Poetics of Satire in Modern Arabic Poetry. Mu'assasat al-Atresh for Specialized Books. [In Arabic]
• El-Bradaey, Kh. M. (2005). This Satirical Poet: Asaad Rustam. Afaq Al-Ma'rifa Journal, 506, 295-302. [In Arabic]
• El-Shamy, H. (2004). Types of the Folktale in the Arab World.
• Hutcheon, L. (1985). A Theory of Parody: The Teachings of Twentieth-Century Art Forms. Urbana: University of Illinois Press.
• Lotman, J. (1977). The Structure of the Artistic Text. University of Michigan Press.
• Lotman, Y. (1990). Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture. London: I.B. Tauris.
• Lotman, Y. (1992). Culture and Explosion (M. Grishakova, Ed.; W. Clark, Trans.). Berlin, Germany: Mouton de Gruyter.
• Lotman, Y. (2009). Culture and Explosion. Berlin: De Gruyter.
• Oxford Dictionary of Literary Terms (2015).
• Propp, V. (1928). Morphology of the Folktale (F. Badreh'i, Trans.). Toos Publications. (Original work published 2016) [In Persian]
• Raskin, Victor. (2021). The primer of humor research. De Gruyter: https://doi.org/10.1515/9783110755467
• Redhouse, J.W. (1997). Redhouse Turkish-English Dictionary (New ed.)
• Sebeok, Thomas Albert. (2020). Global semiotics (2nd ed.). Indiana University Press: https://doi.org/10.2307/j.ctvzsmf2b

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از 25 شهریور 1404