1
استادیار علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران
2
استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرّس، تهران
3
دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرّس، تهران
چکیده
واژه قرآنی علم در معنای دانستن یکی از معانی محوری در زبان قرآن کریم و محور حوزه معنایی ادراک و دانایی است و ازاین‌رو درک طرز ساخت تاریخی آن نه‌تنها به لحاظ واژه‌شناسی قرآن بلکه به لحاظ درک انسان‌شناختی از فضای نزول قرآن نیز اهمیت داشته و در تفسیر قرآن کارآمد است. این جستار با بهره‌گیری از روش تطبیقی- تحلیلی، معانی متعدد ماده علم را در زبان عربی و سایر هم‌خانواده‌های سامی آن نظیر سبئی، حبشی، عبری، آرامی، سریانی، اوگاریتی و اکدی مورد مطالعه قرار داده و با تاریخ‌گذاری این معانی و بررسی روابط معنایی محتمل، رابطه معنای قرآنی علم (دانایی) را با معانی دیگر مورد پژوهش قرار می‌دهد. در طی تحقیق مشخص شد که اولاً معنای پنهان کردن که در زبان‌های زیرشاخه شمالی مرکزی حضور پررنگ دارد در تضاد با معنای نشان دادن است که در زیرشاخه‌های جنوبی نمود یافته و بدین ترتیب این زوج متقابل قدمتی به اندازه زبان سامی باستان دارند. ثانیاً دو معنای نشانه و دانایی با توجه به زیرمجموعه‌هایی مثل نشان دادن از یک‌سو و یاددادن و متوجه شدن از سوی دیگر معناهای نزدیک به هم محسوب می‌شوند و با توجه به قدمت بیشتر معنای نشانه، معنای دانایی حاصل از آن است. ثالثاً حضور معناهای نوشتن، مهر زدن و امضاء کردن در زیرشاخه جنوبی حاشیه‌ای؛ معنای پیکرتراشی در زبان اکدی؛ معنای دیدن و نگاه کردن در زبان آفروآسیایی و همچنین نوع مصادیقی که در عربی برای مفهوم نشانه ذیل ماده علم ذکر شده است
مرتضى زبیدى، محمد بن محمد (1414). تاج العروس. بیروت: دار الفکر.
مشکور، محمدجواد (1357). فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ولفنسون، اسرائیل (1929). تاریخ اللغات السامیة. قاهره: مطبعه الاعتماد.
قاموس‌النور2 (1391). قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
Beeston, A. F. L., & Ghul, M. A. (1982). Sabaic Dictionary/ Dictionanaire Sabeen. Beirut: Éditions Peeters.
Bennett, P. R. (1998). Comparative Semitic Linguistics: A Manual. Eisenbrauns.
Biella, J. C. (1982). Dictionary of Old South Arabic, Sabaean dialect. Scholars Press.
Black, J. A.; A. George & J. N. Postgate (Eds.). (2000). A Concise Dictionary of Akkadian (2nd ed.). Otto Harrassowitz Verlag.
Campbell, L. (2013). Historical Linguistics: An Introduction. Edinburgh University Press.
Costaz, L. (1984). Syriac-French-English-Arabic-Dictionary. Beirut: Dar el-Machreq.
Derksen, R. (2008). Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. LEIDEN BOSTON: Brill.
Dillmann, A. (1865). Lexicon Linguae Aethiopicae Cum Indice Latino. Lipsiae: T.O. Weigel.
Dolgopolsky, A. (2008). Nostratic Dictionary. University of Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.
Drower, L. E. S. & R. Macuch (1963). A Mandaic dictionary. Clarendon Press.
Gelb, I. J. (1956). Assyrian Dictionary. Oriental Institute.
Gesenius, H. F. W. (1939). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament: With an Appendix containing the Biblical Aramaic. (F. Brown, S. R. Driver, & C. A. Briggs, Eds., E. Robinson, Trans.) (1 edition). London: Oxford University Press.
Hoftijzer, J.; K. Jongeling; R. C. Steiner; B. Porten & A. M. Moshavi (1995). Dictionary of the North-west Semitic Inscriptions: ʼ-L. E.J. Brill.
Jastrow, M. (2011). A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature. Nabu Press.
Jeffery, A. (2007). The Foreign Vocabulary of the Qur’? n. BRILL.
Leslau, W. (1987). Comparative Dictionary of Geʻez (Classical Ethiopic): Geʻez-English, English-Geʻez, with an Index of the Semitic Roots. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
Liddell, H. G. & R. Scott (1996). A Greek-English Lexicon. (H. S. Jones & R. McKenzie, Eds.). Oxford: Clarendon Press.
Muss-Arnolt, W. (1905). A Concise Dictionary of the Assyrian Language. London: Wiffiams & Margate.
Olmo Lete, G. del & J. Sanmartín (2003). A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition. (W. G. E. Watson, Trans.). Brill.
Orel, V. E. & O. V. Stolbova (1995). Hamito-Semitic Etymological Dictionary: Materials for a Reconstruction. E.J. Brill.
Payne Smith, R. (1903). A Compendions Syriac Dictionary Founded Upon the Thesaurus Syriacus. The Clarendon Press.
جستارهای زبانی