1
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، ایران.
2
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، ایران.
3
استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، ایران.
چکیده
روزبهان بقلی از مهمترین چهره‌های تصوف در قرن ششم است که زبان عرفانیِ ویژهای دارد. زبان نزد روزبهان اشکال متنوعی دارد. یکی از این اشکال، زبان تجریدیِ اوست. پژوهش حاضر در پی آن است با استفاده از الگوی مربع نشانهشناختی به زبان تجریدیِ روزبهان بپردازد. بنابراین، هدف از انجام این پژوهش آن است که با توجه به بیان‌ناپذیریِ تجربۀ عرفانی، به تبیین خصایص زبان تجریدیِ روزبهان و به‌دست دادن بستری برای فهم تجربۀ او دست یابد. از این رو، نگارندگان پس از تبیین کلیاتی دربارۀ زبان عرفانی او، به نظریۀ بیانناپذیری زبان عرفان میپردازند تا علت توجه عارف به رویکرد تشبیهی، تنزیهی، سلبی و ایجابی تبیین شود. سپس با تحلیل سازوکار سلبی، ایجابی، تشبیهی و تنزیهی در زبان عارفان، بستری برای رویارویی با زبان تجریدیِ روزبهان فراهم شود. در ادامۀ الگوی مربع نشانهشناختی معرفی و وضعیتهای دهگانۀ نشانهها تحلیل و بررسی میشود.
چنین مطالعه‌ای آشکار می‌سازد که زبان تجریدیِ روزبهان از میانِ سه تقابل، یعنی تباین منطقی، تضاد و استلزام، گرایش بیشتری به تباین منطقی دارد. این امر از آنجا ناشی میشود که روزبهان معمولاً از مقوله‌های کلان و عظیم هستی سخن می‌گوید که در دو قطب کاملاً متناقض قرار دارند. بنابراین، او گاه این دوگانی‌ها را کنار هم قرار می‌دهد و جمع می‌کند و فراواژۀ «مرکب» می‌سازد. گاه هر دو مقوله را سلب می‌کند و فراواژۀ «خنثا» می‌آفریند و گاه با سلب یکی و ایجاب دیگری «نماگر مثبت» می‌آفریند. گاهی نیز هم‌زمان یک مقوله را هم سلب و هم ایجاب می‌کند و فراواژۀ «بی‌نام» تولید می‌کند؛ اما به هر روی، از آنجا که روزبهان از ساحتی سخن می‌گوید که به تعبیر خودِ وی، انسان عارفگویی ناسوتی است که سرّ لاهوت را بهزبان می‌آورد، از این رو تباین منطقی که مستلزم جمعِ ضدّین است، در زبان تجریدیِ وی بیش از همۀ تقابل‌ها بهچشم می‌آید. در ضمن، فراواژه‌های مرکب، خنثی، بی‌نام و نماگر مثبت که مایه‌های تجریدی تجربه را افشا می‌کنند از فراواژه‌های پرکاربرد زبان تجریدی روزبهان بهشمار می‌آیند.
آقاحسینی، حسین و دیگران (1395). «بررسی تشبیهات حوزه‌ای عشق در عبهرالعاشقین روزبهان بقلی»، مجله ادب فارسی،ش 17، صص76ـ57
آلگونه جونقانی، مسعود. (1395). «توان تحلیلی مربع نشانهشناختی در تحلیل شعر»، مجله نقد ادبی، ش 33، صص 21ـ.51 .
_______________ . (1395). زبان عرفانی، تحلیل زبان شناختی و معرفت شناختی عرفان، رساله چاپ نشده دکتری، دانشگاه اصفهان.
ابن عربی، محمد بن علی. (1385). فصوص الحکم، (درآمد، برگردان متن، توضیح و تحلیل)، محمدعلی موحد و صمد موحد، تهران: نشر کارنامه.
احمدی، بابک. (1382). ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.
استیس، و. ت. (1358). عرفان و فلسفه، تهران: سروش.
بزرگ بیگدلی، سعید و دیگران. (1385). «بررسی سبک نثر شاعرانه در عبهرالعاشقین»، شماره6، صص45ـ21، مجله پژوهش زبان و ادب فارسی.
پورجوادی، نصرالله. (1363ب). «مسأله تشبیه و تنزیه در مکتب ابن عربی و مولوی و مقایسه زبان و شیوه بیان آنان»، مجله معارف، دوره هشتم، ش3، صص23ـ.3.
تادیه، ژان ایو. (1378). نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمه مهشید نونهالی، تهران: نیلوفر.
سروش، عبدالکریم. (1379). قمار عاشقانه (شمس و مولانا)، تهران: انتشارات صراط.
شعیری، حمیدرضا. (1388). مبانی معنا‌‌شناسی نوین، تهران: سمت.
روزبهان بقلی.(1389). شرح شطحیات، تصحیح و مقدمه فرانسوی از هانری کربن، تهران: قسمت ایران‌شناسی انستیتو ایران و فرانسه.
_______ . (1366).عبهرالعاشقین، تهران، تصحیح و مقدمه فارسی و فرانسوی هنری کربن و محمد معین، تهران: انستیتو ایران و فرانسه، قسمت ایران شناسی.
ژیلسون، اتین. (1384). درآمدی به فلسفه قدیس توماس آکویینی، ترجمه سیدضیاء الدین دهشیری، تهران: نشر حکمت.
عطار، فریدالدین محمد. (1374). تذکره الاولیاء، به تصحیح نیکلسون، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
علی زمانی، امیرعباس. (1383). «سلب یا حکمت: بررسی یا نقد الهیات افلوطین»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، ش 12، صص122ـ101.
فاموری، مهدی. (1389). «نگاهی به مفهوم التباس در نزد شیخ روزبهان بقلی شیرازی»، مجله مطالعات عرفانی، ش12،صص182ـ163
فتوحی رودمعجنی، محمود. (1385). بلاغت تصویر، تهران: سخن.
________________ و دیگران. (1388). «بررسی رابطه تجربه عرفانی و زبان تصویری عبهرالعاشقین»، مجله ادب پژوهی، ش12، صص25ـ.8.
فولادی، علیرضا. (1387). زبان عرفان، قم: فراگفت.
کالر، جاناتان. (1388). بوطیقای ساختارگرا، ترجمه کورش صفوی، تهران: مینوی خرد.
نویا، پل. (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمه اسماعیل سعادت، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
Herbert, L. (2007). Dispositifs pour Lanalyse des Textes et des Images. Translated from the French by Julie Tabler Limoges: Presses de 1Universite de Limog
جستارهای زبانی