معناشناسی واژۀ «شَعَرَ» در قرآن و جایگاه آن در حوزۀ معنایی ادراک و معرفت

نوع مقاله : مقالات علمی پژوهشی

نویسندگان
1 دانش آموخته دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس و استادیار دانشگاه فرهنگیان
2 گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس تهران- ایران
3 گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه تربیت مدرس تهران- ایران
چکیده
در قرآن کریم واژگان متعددی برای معنای ادراک و دانایی به‌کار رفته است و واژۀ «شعر» به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین این واژگان است که در ترجمه‌های فارسی بیشتر با واژگان دانستن و فهمیدن معادل‌گذاری می‌شود. اما هدف از این نوشتار ریشه‌شناسی و بررسی سیاقی واژۀ «شعر» برای نشان دادن مؤلفه‌ها و ویژگی‌های جزئی‌تر این واژه است. بر این اساس جستار حاضر ریشۀ «شعر» را با تکیه‌بر روش‌های زبان‌شناسی تاریخی و منابع زبان‌های سامی، ریشه‌شناسی کرده و با نگاه جامع به تمام کاربردها در کنار یکدیگر، تحلیل محتوای آیات و استفاده از دستاوردهای مردم‌شناختی در تحلیل گفتمانی آیات قرآن، مورد مطالعۀ سیاقی قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که شواهد ریشه‌شناختی نشان‌دهندۀ بازگشت قدمت این واژه به زبان سامی باستان است که از ریشۀ فرضی شعر (شکافتن و جدا کردن) در همان زبان و آن نیز از ریشۀ آفروآسیایی (ĉaʕ) به معنای «بریدن» ساخته‌شده است، اما در فضای گفتمانی عرب جاهلی به نحو سرایت معنایی تحت تأثیر واژۀ شِعر (سروده) قرار گرفته است. کاربرد منفی، عدم کاربرد در جملۀ وصفیه و اختصاص به ادراک امور مخفی و غیبی از ویژگی‌های کاربردی واژۀ شعرَ است که تعریف معنای قرآنی شعرَ به‌مثابۀ «ادراک غیرفرایندی» را توجیه‌پذیر می‌سازد؛ غیرفرایندی بودن ادراک مستلزم افزایش نقش خیال و کاهش نقش فرایندهای زمان‌بر سنجش عقلی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


علاوه بر قرآن کریم،
‌1.‌ ‌‎‫‎ابن درید، محمد بن حسن، جمهره اللغه، 3 ج، دار العلم للملایین، بیروت.‌‎‬‎ ‎‌۱۹۸۸.‌
‌2.‌ ‌‎‫‎ابن عاشور، محمد طاهر، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، ‌‌30 ج، مؤسسه ‌التاریخ العربی، بیروت.‌‎‬‎‌ ۱۴۲۰‌‎‌.‌
‌3.‌ ‌‎‫‎ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، ویراسته‌ی عبد السلام محمد‎‌ هارون، 6 ج، ‌مکتب ‌الاعلام الاسلامی، قم.‌‎‬‎ ‎‌۱۴۰۴.‌
‌4.‌ ‌‎‫‎ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین، الأغانی، 25 ج، دار احیاء التراث العربی، ‌بیروت - لبنان.‌‎‬‎ ‎‌۱۴۱۵.‌
‌5.‌ ‌‎‫‎ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، ویراسته‌ی عمر سلامی، عبد الکریم حامد و ‌فاطمه ‌محمد اصلان، 15 ج، دار احیاء التراث العربی، بیروت.‌‎‬‎ ‎‌۱۴۲۱.‌
‌6.‌ ‌‎‫‎افراشی، آزیتا، مبانی معناشناسی شناختی، ویراسته‌ی: کامیار جولایی، طاهره ‌همتی و فاطمه تباری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ‌تهران.‌‎‬‎ ‎‌۱۳۹۵.‌
‌7.‌ ‌‫‌‫آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع ‌المثانی؛ تحقیق ابراهیم ‌شمس‌الدین و سناء بزیع شمس‌الدین، 16 ج، دار الکتب العلمیه، ‌منشورات محمد علی بیضون، بیروت ‌‌- لبنان.‬‌ ۱۴۱۵.‌
‌8.‌ ‌‎‫‎جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، ج. 7، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی ‌بیضون، ‌بیروت - لبنان.‌‎‬‎ ‎‌۱۴۲۴.‌
‌9.‌ ‌‎‫‎جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، 6 ج، دار العلم ‌للملایین، ‌بیروت ۱۳۷۶.‌‎‬‎
‌10.‌ ‌‎‫‎راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، دار القلم‌، بیروت ۱۴۱۲.‌‎‬‎
‌11.‌ ‌‎‫‎طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، 20 ج، مؤسسه الأعلمی ‌للمطبوعات، ‌بیروت ۱۴۱۷.‌‎‬‎
‌12.‌ ‌‎‫‎طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 10 ج، ناصر خسرو، ‌تهران ۱۳۷۲.‌‎‬‎
‌13.‌ ‌‎‫‎طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر طبری )، 30 ج، دار ‌المعرفه، ‌بیروت ۱۴۱۲.‌‎‬‎
‌14.‌ ‌‎‫‎طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، 10 ج، دار احیاء التراث ‌العربی، بیروت - ‌لبنان بی‌تا.‌‎‬‎
‌15.‌ ‌‫عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره: دارالکتب ‌المصریه، 1364.‌
‌16.‌ ‌‎‫‎عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغه، 1 ج، دار الآفاق الجدیده، بیروت ‌‌۱۴۰۰.‌‎‬‎
‌17.‌ ‌‎‫‎فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، 32 ج، دار إحیاء التراث العربی، بیروت ‌‌۱۴۲۰.‌‎‬‎
‌18.‌ ‌‎‫‎فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ویراسته‌ی مهدی مخزومی، ابراهیم ‌سامرائی و ‌محسن آل عصفور، نشر هجرت، قم ۱۴۰۹.‌‎‬‎
‌19.‌ ‌‎‫‎فهد، توفیق‌، الکها‌نه‌ العربیه‌ قبل‌ السلام‌.، ترجمه‌ی حسن عوده و ‌رنده بعث، شرکه‌ ‌قدمس‌ للنشر و التوزیع‌، بیروت‌ بی‌تا.‌‎‬‎
‌20.‌ مشکور، محمدجواد‌. فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های‎ ‎سامی و ایرانی. تهران: ‌بنیاد فرهنگ ‌ایران ۱۳۵۷.‬‌
‌21.‌ ‌‫یاحقی، محمدجعفر، فرهنگنامه قرآنی : فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس ۱۴۲ ‌نسخه خطی کهن محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ۵ ج، آستان قدس رضوی، بنیاد ‌پژوهشهای اسلامی، مشهد 1372ش.‬‌
‎22.‎ Beeston, Alfred Felix Landon; & Ghul, M. A. Sabaic ‎‎Dictionary/Dictionanaire Sabeen. Beirut‎: Éditions Peeters?‎ 1982.‎
‎23.‎ Black, Jeremy, A Concise Dictionary Of Akkadian, Oxford, ‎‎London, ‎‎2nd printing‎, 2000.‎
‎24.‎ Costaz, Louis. Syriac-French-English-Arabic-Dictionary. Beirut‎: ‎Dar ‎El-Machreq.‎ 1994.‎
‎25.‎ Dolgopolsky, Aharon, Nostratic Dictionary. University of ‎‎Cambridge‎: McDonald Institute for Archaeological Research‎.‎. 2012.‎
‎26.‎ Gesenius, H. F. W. A Hebrew and English Lexicon of the Old ‎‎Testament: With an Appendix containing the Biblical Aramaic. (F. Brown, ‎‎S. R. Driver, & C. A. Briggs, eds., E. Robinson, tran.) (1 edition). ‎London: ‎Oxford University Press.‎ 1939.‎
‎27.‎ Hoftijzer, Jacob; & Jongeling, K. Dictionary of the North-west ‎‎Semitic Inscriptions: ʼ-L. (R. C. Steiner, B. Porten, & A. M. Moshavi, ‎‎researchers). Leiden: E.J. Brill.‎ 1995.‎
‎28.‎ Jastrow, Marcus. A Dictionary Of The Targumim, The Talmud ‎Babli ‎And Yerushalmi, And The Midrashic Literature. New York: Pardes ‎‎‎Publishing House.‎ 1903.‎
‎29.‎ Klein, Ernest. A Comprehensive Etymological Dictionary of the ‎‎Hebrew Language for Readers of English. Carta.‎ 1987.‎
‎30.‎ Leslau, Wolf. Comparative Dictionary of Geʻez (Classical ‎Ethiopic): ‎Geʻez-English, English-Geʻez, with an Index of the Semitic ‎Roots. ‎Wiesbaden‎: Otto Harrassowitz Verlag.‎ 1987.‎
‎31.‎ Olmo Lete, Gregorio del; & Sanmartín, Joaquín. A Dictionary of ‎the ‎Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition. (W. G. E. Watson, ‎tran.). ‎Leiden: Brill.‎ 2003.‎
‎32.‎ Orel, Vladimir E.; & Stolbova, Olga V. Hamito-Semitic ‎‎Etymological Dictionary: Materials for a Reconstruction. Leiden: EJ. ‎Brill. ‎‎1995.‎
‎33.‎ Payne Smith, R. A Compendions Syriac Dictionary Founded ‎Upon ‎the Thesaurus Syriacus. The Clarendon Press.‎ 1903.‎
‎34.‎ A Concise Dictionary Of The Words In The Hebrew Bible; With ‎Their Renderings In The Authorized English Version: By James Strong, ‎S.T.D., Ll.D.P
‎36.‎ http://starling.rinet.ru